Ол бұл жолғы күрес ұйғырлардың Қытайдан тәуелсіздік алуына түрткі болады деп санайды.
Ұйғырлардың тәуелсіздік жолындағы күресі туралы 2009 жылғы шілдеде Үрімжіде ұйғырлардың қытайлармен қақтығысы кезінде халықаралық ақпарат құралдары жаппай жаза бастаған. Қадыр Қытай үкіметі хансу этникалық тобын Үрімжідегі демографиялық тепе-теңдікті өзгерту үшін әдейі жіберген деп санайды.
Рабия Қадыр 2009 жылғы қантөгіс ұйғырлардың өзін-өзі басқару жолындағы күресін одан ары күшейтуге сеп болды деген пікірде. Егер бұл күреске Қытай
Азаттық радиосының тілшісі Рәбия Қадырмен ұйғыр мәселесі жайында сұхбаттасқан еді.
– Рәбия ханым, сұхбатымызды соңғы оқиғалардан бастасақ. Бұған дейін Египет президенті Хосни Мүбәрәк күшпен орнынан кетті. Египеттегі оқиғалар сіздердің күрестеріңізге қандай да бір ықпал ете ме?
– Хосни Мүбәрәк орнынан кеткенімен, оның айналасындағы адамдар әлі де билікте отыр. Сол себепті халық шынайы демократияны ұстанатын адамды сайлап алғаны жөн. Египеттіктер әлі де наразылық танытып жатыр, бұл дегеніміз үлкен белгі. Бірақ бұл оқиғаларда Мүбәрәктің әскерге, я болмаса полицияға шеруге шығушыларды басып-жаншуға бұйрық бермегені мені қуантып отыр. Егер осындай оқиғалар Қытайда болса, ол қантөгіске ұласар еді. Үрімжіде 2009 жылғы шілденің 5-інде не болғанын есіңізге түсіріңізші. Қытай билігі біздің наразылық танытушыларды жазалап, бір түнде ондаған мың адамды қырып салды. Бұл 1989 жылғы Тяньаньмэнь алаңында болған оқиғаға ұқсас еді.
– Қалай ойлайсыз, қуғында өмірін өткізу үшін Мүбәрәкке елден кету керек пе?
– Ол кетуі керек. Бірақ ол билік құрған 30 жыл бойғы өзінің қаржылық қитұрқылықтары турасындағы халықтың талабына жауап беруі тиіс. Содан соң барып елден кетуге рұқсат берілу керек.
– Осындай жағдай уақыты келгенде Қытайда да қайталануы мүмкін бе?
– Мұндай жағдай Қытайда қайталанады , бірақ солай болған күнде де қан көп төгіледі. Ондаған мың адам құрбан болуы мүмкін, себебі қытай билігі
– Енді ұйғыр мәселесіне қайта оралайық. Египет пен Тунис секілді емес, 2009 жылғы шілдеде Үрімжі қанды күндердің куәсі болды. Ұйғырлардың Қытайға қарсы күресінің бергі тарихындағы ең қанды қырғын осы кез болар деп ойлаймын. Сіздіңше, ұйғырлардың бір кездері бейбіт түрде жүргізген күресі бұдан былай күш көрсету әрекеттеріне айналып кетпей ме? Осындай зорлық-зомбылық Шыңжаңда тағы қайталануы мүмкін бе?
– Менің ойымша, бұл жолда құрбан болатындар көп болуы мүмкін, өйткені қытай билігі ұйғырларды басып-жаныштауын жалғастыра береді. Жағдай мәз емес. Әр жанұядан бірнеше адам түрмеде отыр. Осындай жағдай туғызу арқылы қытай билігі ұйғырларды қалайда зорлық-зомбылық тәсілін қолдануға мәжбүрлеп отыр. Сол себепті бұл күрес әрқашан бейбіт сипатта жүреді деп айта алмаймын. Бірақ біз өз мақсатымызды бейбіт жолмен іске асырамыз. Мен қытай билігін ұйғыр халқын зорлық-зомбылыққа итермелемеуге шақырып келемін.
– Қазір ондағы жағдай қандай?
– Жағдай күннен-күнге күрделеніп барады. Шығыс Түркістан мен ұйғырлардың Үрімжі және Қашқар аймағы соғыс жүріп жатқан ел тәрізді. Барлық жерде қытай әскерилері, құрсауланған әскери көліктер мен танктер жүр. Олар көшелерді бақылап жүреді. Бұл ұйғырлар үшін қалыпты өмір салты емес. Өткен уақыттарда Қытай ұйғырларды жүйелі түрде өзіне сіңіру саясатын жүзеге асырып келсе, енді 2009 жылғы шілде оқиғасынан кейін
– Қытай басшылары сізді лаңкес деп айыптайды. Расында солай ма?
– Егер сіздің еліңізді диктатор билеп, адамдарды қырғынға ұшыратып отырса және халықтың ұлттық өзгешелігін жою қадамдары жасалып жатқан болса, онда өзінің барын қайтарып алуды мұрат тұтқандар лаңкестер деп саналмаса керек. Кейбіреулер мұны сепаратизм деп ойлайды, бірақ мен олай дей алмаймын. Ұйғырдың жерін Қытай 1949 жылы басып алды. Қытай – жаулап алушы . Бір күштің өзге елді жаулап алып, ол елдің халқын лаңкестер деп айыптауы ақылға сыймайды. Тіпті, ұйғырлар Қытайдың құрамында бола тұрып, одан бөлініп шыққысы келген жағдайда да лаңкестер деп саналмауы керек.
– Ұйғырлардың Қытайдан бөлініп шығуын қолдайсыз ба?
– Қытай бізге Шыңжаң Ұйғыр автономиялы ауданы мәртебесін берді. Олар бізге автономия бергенімен, ол заңдық күшке ие болған емес. Ұйғыр Қытайдың қол астында отырғысы келмейді. Сондықтан, біздің қазіргі көздеп отырғанымыз – ұйғыр халқының өзін-өзі басқаруы мен өзін-өзі анықтауы. Сол себепті де біз диалог кезінде Қытай билігінің бейбіт түрде жауап қатуын күтеміз.
– Сіз бірнеше жылдан бері сыртта қуғында жүрсіз. Бұдан бұрын отаныңыздағы адамдармен байланысқа шығудың қиын екендігін айтқан едіңіз. Сол себепті өзіңізді отандастарыңыздан бөлектеніп қалғандай күйде сезінбейсіз бе? Әрі осы тұрғыдан алғанда сіздің талаптарыңыз отандастарыңыздың ойынан шығатынына сенімдісіз бе?
– Мақсат-мүддесі менің талап-тілегіме ұқсамайтын адамдар да бар. Мәселен, мен Қытайдың қолайына жағатын және қантөгіске барынша жол бермейтін, әрі ұйғырларды азаттыққа жетелейтін бағытты таңдағанды жөн көремін. Өйткені мен қантөгісті қаламаймын. Бірақ халықтың арасында мүлдем бөлек идеядағы адамдар да кездеседі. Бірақ олар менің бағытымды қолдамаса да, мені құрметтегендіктен, барынша ұстамды болып жүр.
– Ал олардың алға қойған мақсаты не?
– Олардың ойы – толық тәуелсіздік алу. Олардың ойынша, бұл жолда қантөгістің немесе адамдардың өмірінің құрбан болғаны маңызды емес. Бірақ мен оларды қолдамаймын. Сондықтан мен бұл мәселеде халықтың қызбалыққа салынбауын бақылап отырмын. Менің айтқандарыма құлақ асқаны үшін өз халқымды мақтан тұтамын, халқыма алғысымды айтамын.
– Толықтай тәуелсіздік алу идеясы ұйғырлардың арасында күшейіп келе жатыр ма?
– Иә, бүтіндей тәуелсіздік алу талабы күшейіп келеді. Егер бұл талапты қолдайтындар 2009 жылғы шілде оқиғасына дейін 50 пайызды құраса, қазір 90 пайызға жетті. Толықтай тәуелсіздік алғысы келетіндер «біз өткен ғасырда екі рет мемлекет құрғанымызды ұмытпауымыз керек» дейді. Олар тарихта тәуелсіз мемлекетіміз болғанымызды алға тартады. Мені қолдайтындар
Ұйғырлар «тіпті Қытай үкіметі берген автономия мәртебесін қабылдап, әрі қытайлармен қатар өмір сүруге келіскен жағдайда да қытайлар бізді қыруын тоқтатпайды» дейді. Осы себепті ұйғырлар маған: «Рәбия ханым, сіз қытайлықтармен бірге өмір сүру турасындағы әңгімені ұмытуыңыз керек» дейді. Енді мен барлық ұйғыр жетекшілерін алдағы мамырдың 2-і болашақтағы бағытымыз жайлы ақылдасу үшін жиналуға шақырып отырмын. Оған қатысатындардың ішінде интеллигенция мен ұйғыр жастарының өкілдері, діни тұлғалар, үкіметтік емес ұйымдардың басшылары, бизнесмендер мен іскер әйелдер де болмақ. Сол жиында біз жоғарыдағы сұрақтардың барлығын талқыламақпыз.
– Сіздің қуғындағы үкіметті құру жоспарыңыз болған жоқ па? Мәселен, тибеттік Далай Лама секілді...
– Бұл туралы болашақта ойлана жатармыз. Негізі, біз оны сәл бұрынырақта құрғымыз келген. Бірақ қытай агенттері қуғындағы жалған үкіметті құра қойды, осылайша олар бізге жоспарымызды іске асыруға мүмкіндік бермеді. Қазір қуғындағы екі үкімет бар. Мұны негізінде Қытай билігі құрған. Бұл шын мәніндегі қуғындағы үкіметті құруға кедергі болып тұр.
– Алдағы мамыр айында өтетін Ұйғыр конгресінің күн тәртібіне қуғындағы үкіметті құру идеясын алға қойып отырсыз ба?
– Иә, біз ол идеяны талқыламақпыз, бірақ бірден құрмаймыз. Қуғындағы үкіметті құру екі-үш жылға созылуы мүмкін.
– Менің түсінуімше, сіз таяу арада толықтай тәуелсіздік алу жолында күреспейтін сияқтысыз, әрі автономияны да қолдамайсыз. Олай болса, ұйғыр мәселесінің болашағы туралы ұстанымыңыз не?
– Егер автономия мәселесіне келер болсақ, бізде толықтай заңдылығы сақталмаса да, автономиялы ауданымыз бар. Қытай бізге «автономияларыңды бердік» дейді де, екінші жағынан бізді қырғынға ұшыратып жатыр. Егер тәуелсіздікке ұмтылсақ, Қытай билігі: «Сендер
Ұйғырлар автономия аясында қытай билігімен диалогқа келуге әзір. Бұл бізге өз болашағымызды өзіміздің анықтауымызға мүмкіндік береді. Мәселен, Судан үкіметі халқына өз болашағын таңдау құқығын берді. Біз де Шыңжаң Ұйғыр автономиялы ауданына референдум өткізу және өз еркін білдіру хақы берілгенін қалаймыз. Алайда қытай билігі Шығыс Түркістанның демографиялық ахуалын әлдеқашан өзгертіп жіберген. Қытай билігі бұл жерге миллиондаған қытай қоныстанушыларын әкеп орнықтырды. Ал олардың [бұл мәселеге қатысты] дауыс беруге құқығы болмауы тиіс.
– Қытай үкіметі қоныстандырған сол миллиондаған қытайлықтарға деген көзқарасыңыз қандай? Оларды отаршылар ретінде қабылдайсыз ба, әлде бауыр деп санайсыз ба?
– Оларды отаршылар деп санаймын. Себебі олар өздігінен келген жоқ, сырттан қоныстандырылған. Қытайлар біздің қоршаған ортамызды, экологиямызды бұзды. Олар бізбен бірге бейбіт өмір сүру үшін емес, бізді барымыздан айыруға келді. Бір жағынан, олар бізді өз айтқанымен жүруге мәжбүрлесе, екінші жағынан бізді адам құрлы көрмейді. Мүмкін біз қытайлардың кейбірімен сыйысып күн көре алармыз, бірақ олардың басым көпшілігін мен отаршылар деп білем. Уақыты келгенде біразы аймақты бірден тастап кететін де шығар, ал қалып жатқандарына біз қарсылық танытпаймыз.
– 2009 жылдың шілде айындағы қантөгістерден бері қарай Қытай үкіметі аймақтың экономикалық дамуына миллиондаған доллар инвестиция салғанын айтады. Аймақтың экономикалық ахуалының өзгергенін байқайсыз ба?
– Иә, 2009 жылғы шілде қантөгісінен бері қытай үкіметі аймаққа қомақты қаржы құйды. Бірақ есесіне бұл жерге миллиондаған қытайлықтарды қоныстандырып жатыр. Осылайша ұйғырларды өз жерлерін қытайларға беруге мәжбүрлеп отыр. Ал қарсылық көрсеткен ұйғырларды түрмеге жабылған немесе қудаланып жүр. Қытай үкіметі мұнда қытайлардың тұрмысына жайлы көптеген тұрғын үй салып беріп жатыр.
– Бұдан бұрын сіз дүние-мүлкі тәркіленгендердің арасында өз отбасыңыздың да мүшелері, бауырларыңыз бен ұлдарыңыз бар екенін және олардың кейбірінің әлі де түрмеде отырғанын айтқан едіңіз. Егер өткенге бажайлап қарайтын болсақ, осы жағдайлардан кейін күрес жүргізу өзін-өзі ақтады деп ойлайсыз ба?
– Иә, ақтады. Ондаған мың адамды осы себепті түрмеге тоғытып жатыр, сондықтан ол жайында әңгіме жоқ.. Ұйғыр белсенділері өздерінің қудаланатынын білді, соған қарамастан бұл күреске қосылды. Күреспейтін болсаң, еш нәрсеге қол жеткізе алмайсың. Египетте не болғанын көрген шығарсыз. Египетте шеруге шыққандар алғашында аз ғана болған еді. Олар сірә, басында ол күрестің үлкен жетістіктерге бастайтынын білген жоқ. Тунистегі жағдайға қарасаңыз, күрестің ақыр аяғында өзін-өзі ақтағанын көресіз.
