Беларусь орталық сайлау комиссиясының дерегінше, Александр Лукашенко – 80 пайыз, ал биылғы сайлаудағы оның негізгі бәсекелесі, елдегі оппозициялық күштер қолдаған Светлана Тихановская 10 пайыз дауысқа ие болған. Оппозиция өз есебіне сүйеніп, сайлауда Тихановская жеңіске жетті деп санайды.
Сайлаудың ресми қорытындысы жарияланғаннан кейін сайлауалды науқан бойы жалғасқан үкіметке қарсы наразылық өрши түсті. Билік наразыларды тарату үшін күшке жүгінді. Президент сайлауына түскен кандидат өзінің қоқан-лоқы мен қысымға ұшырағаны туралы хабар тараған тұста, елден кетуге мәжбүр болды. Бұл жағдайды Қазақстан азаматтары да жіті бақылап отыр. Азаттыққа сұхбатында саясаттанушы Шалқар Нұрсейіт Беларусьтегі жағдай мен оның қазақстандықтарға қалай әсер етуі ықтимал екені туралы пікірін айтты.
Беларустегі президент сайлауы және қарсылық түні
"АВТОКРАТТАРДЫҢ МЕНМЕНДІГІ"
Азаттық: Беларусьте наразылық акциялары мен оларды басып-жаншу жалғасып жатыр. Әлеуметтік желілердің жергілікті сегментіне қарасақ, Қазақстанда көп адам Беларусьте болып жатқан жағдайды жіті бақылап, белсенді реакция білдіріп жатқанын көреміз. Неге ел азаматтары постсоветтік мемлекеттердегі толқуларға ерекше назар аударады деп ойлайсыз?
Шалқар Нұрсейіт: Бізге, қазақстандықтарға басқа постсоветтік елдерде болып жатқан оқиғалар бұрыннан қызық. Тіпті, АҚШ-та [президент] сайлауы өткен кезде де бізге Трамп пен Хиллари [Клинтон] екеуінің қайсысы жеңіске жететіні қызық болды. Бұл Қазақстанда саяси бәсекенің, таңдау құқығының жоғын көрсетеді деп ойлаймын. [Сондықтан] адамдарға саяси процестерді бақылап, өзін маңызды оқиғаларға қатысы бардай сезіну қызық көрінеді.
Азаттық: Яғни, бұл біздегі бос орынды бірнәрсемен толтырудың амалы ма?
Шалқар Нұрсейіт: Әрине. Бізде таңдау құқығына ие болу деген жасырын тілек бар. Былтыр президент сайлауы өткен кезде азаматтардың көбі [сайлаушы ретінде] қатысуға ниет білдірді. Қазақстанда Ресей мен Беларусьтегі сияқты тәуелсіздік жылдары дүниеге келген жаңа ұрпақ өсіп-жетілді. Олар елдің саяси өмірінде белсенді бола бастады.
Азаттық: Былтыр Қазақстанда өткен президент сайлауын еске түсірсек. Беларусьтегі сайлау қорытындысына сәйкес, күтілген жеңімпаз және соңы наразылыққа ұласқан сайлаудың ресми қорытындысымен келіспеушілік бар. Беларусьтегі сайлау жағдайын 2019 жылы маусымда Қазақстанда өткен дауыс беру процесімен салыстырып қарағанда қандай ұқсастықтар мен айырмашылықтарды байқауға болады?
Шалқар Нұрсейіт: Қазақстанды да, Беларусьті де соңғы 30 жыл бойы автократтар басқарып келеді. Ол жақта – Лукашенко, бізде – [бұрынғы президент Нұрсұлтан] Назарбаев. Барлық сайлауда автократтар әкімшілік ресурстар мен күш құрылымдарына сүйеніп жеңіске жетіп келген. Яғни, олар оппозициялық күштерге бірігіп, билікке қарсы шығуға мүмкіндік бермеді. Сайлау Лукашенко мен Назарбаевтың билігін ұзарту үшін ғана өткізілетін. Ұқсастығы – осы.
Айырмашылығы – Беларусь Еуропаға жақын. Елдің батыс бөлігінде тұратын адамдар өзін еуропалық сезінеді. Олар Еуропада, әсіресе, көршілес Польша мен Литвадағы оқиғаларды бақылап отырады. Көбі сол елдерде жұмыс істеп, болашағын Беларуське қарағанда, Еуропамен көбірек байланыстырып келген. Осының бәрі оларға әсер етті. Бірақ соңғы оқиғалар олардың да мәселеден шет қалғысы келмейтінін көрсетті. Бұл әсіресе, пандемия кезінде байқалды. Түптеп келгенде, қазіргі наразылықтарға Лукашенко кінәлі. Коронавирус, Лукашенко мен оның әкімшілігінің әрекетсіздігі болмаса, ол бұл сайлауда жеңіске жетер еді. Бірақ оның өз халқына деген қарым-қатынасы автократтардың өзіне сенімділігі билікті ұзартуға жақсы құрал бола алмайтынын көрсетті.
Мүмкін [Лукашенко] күш құрылымдарының көмегімен бәрін бақылауға болады деп ойлаған шығар. Ол елді "сыртқы жаулардан", "арандатушылардан" жалғыз өзі ғана қорғай алатынын тағы да бір рет дәлелдеймін деп сенген сияқты. Яғни, өзін "Беларусь қожайыны" сезініп, кез келген автократ сияқты өзін елдегі жалғыз қабілетті саясаткер санады.
Азаттық: Қазақстанда көбі Лукашенконың сайлаудағы қарсыласы Светлана Тихановскаяның Литваға кетуін талқылап жатыр. Мұны Әміржан Қосановтың сайлаудан кейінгі әрекетімен салыстырғандар да табылды. Сіз бұған не дейсіз?
Шалқар Нұрсейіт: Бұл жағдайларды салыстыру орынды деп ойламаймын. Біріншіден, Қосанов сайлаушылар үшін "бәріне қарсы" кандидат болды: көбі оны қолдау үшін емес, жүйеге қарсылығын білдіру үшін дауыс берді. Тихановская оппозицияның символы болды, оны басқа оппозициялық күштер де қолдады. Ол қысымға қарамастан, Қосанов сияқты сайлаудың ресми қорытындысын мойындаған жоқ. Өкінішке қарай, ол Беларусьтен кетуге мәжбүр болды. Әйткенмен ол өзіне алған міндетті өте жақсы атқарды деген ойдамын. Тихановская Беларусь сайлаушыларының күшін дәлелдеп, бүкіл әлем қауымына Лукашенконың саясатын елдегі азаматтардың көбі қолдамайтынын, жұрттың демократиялық әдістер арқылы өзгерістерге дайын екенін көрсетті. Қосанов жеңілісін, нақтырақ айтсақ, ресми қорытындыны мойындады. Ал Тихановская болса Лукашенконың жеңісін мойындаған жоқ. Басты айырмашылық – осы. Тихановскаяның одақтастары елдегі бейбіт митингілерді қолдап, азаматтарды өз құқықтарын қорғауға, демократия үшін күресуге үндеді. Қосанов әділ сайлау үшін күресуге ешкімді үндеген жоқ.
Азаттық: Беларусьтің жанында басынан екі "майданды" өткерген Украина бар. Қазақстан – екі рет революцияға шыққан Қырғызстанның көршісі. 2010 жылы Беларусь билігі сайлаудың ресми қорытындысына келіспеген азаматтардың наразылығын күшпен басып тастады. Қазір сол кездегі жағдайдың қайталанып жатқанына куә болып отырмыз. Неге кейбір постсоветтік елдерде болған революция басқа мемлекеттерде жүзеге аспай қалды?
Пандемия кезінде жұрт жұмысынан айырылып, мемлекеттен нақты шешім талап етеді. Бірақ жасанды басқарылатын экономика елдің талабына жауап бере алмады.
Шалқар Нұрсейіт: Беларусь пен Қазақстанға қарағанда, Украинада үнемі жүйелік оппозиция, тәуелсіз ақпарат құралдары, саяси бәсеке мен биліктің ауысуы болған. Ол жақта бесінші президент сайланды. Парламентте әртүрлі бағдарламасы бар саяси партиялар отыр. Украина – өз алдына бөлек хикая. Беларусь пен Қазақстан ЕЭО (Еуразиялық экономикалық одақ – ред.) және ҰҚШҰ (Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы – ред.) бойынша одақтас ғана емес, екі елдегі басқару стилі де ұқсас. Лукашенко өзін "ұлттың әкесі" ретінде көрсетсе, Назарбаев "заманауи Қазақстанның негізін қаладым" дегенді жиі айтатын. Олар саяси жүйені өзіне ыңғайлы етіп құрды. Covid-19 пандемиясы мен мұнай бағасы құлдыраған кезге дейін олар елді осындай жасанды әдіспен басқарып келді. Бірақ бізде жаңа ұрпақ өсіп жетілді, байланыстың жаңа заманауи құралдары, әлеуметтік желілер мен мессенджерлер пайда болды. Олар азаматтарды біріктіруде маңызды рөл атқарады.
Тағы бір фактор – экономикалық дағдарыс. Коронавирус пандемиясы кезінде адамдар жұмысынан айырылып, мемлекеттен нақты шешім талап етіп отыр. Бірақ жасанды басқарылатын экономика азаматтардың талабына жауап бере алмады. Елдегі жағдайға сайлаушылардың талабын жеткізетін оппозицияның болмауы да әсер етеді.
"ЕРКІНДІК ДӘМІ"
Азаттық: Неліктен автократтар жаппай наразылық акцияларын "сырттан ұйымдастырушылар бар", "белгісіз күштер елдегі жағдайды тұрақсыздандырғысы келеді" дегенді жиі айтады?
Автократтар елді тиімсіз басқаруы революцияға түрткі болатынын ешқашан мойындамайды.
Шалқар Нұрсейіт: Автократтар елде тұрақсыздық орнатуды көздеген сыртқы күштер туралы бұрын да айтып келген, болашақта да айтатын болады. Сыртқы жау халықты биліктің айналасына жинауға жақсы мотивация бола алады. Лукашенко халыққа соңғы жолдауында өзінің "көреген саясаты коронавирустан туған дағдарысты бақылаудан шығарып алмауға көмектескенін", "әлемнің барлық нүктесінде соғыс жүріп жатқанда, Беларусьтің тыныштығы бұзылмағанын, елді түсініксіз сыртқы күштерге бермейтінін" айтты. Автократтар өзінің қатаң әрекетін осылай ақтап алуға тырысады. Олар "осының бәрін мемлекеттілікті, саяси тұрақтылықты сақтау үшін істеп отырмыз" деп түсіндіреді. Бірақ олар өзінің елді тиімсіз басқаруы революцияға түрткі болатынын, елде басқаруға қабілетті басқа күштер де барын ешқашан мойындамайды. Саяси салаға монополия орнату революция мен басқаруға көнбейтін митингілер сияқты салдарға әкеледі.
Азаттық: Олар осылай өз қарсыласының аргументтерін жоққа шығарып, "Батыстың қолы", "елдің ішкі өміріне сырттан араласу" дегенге сілтей ме?
Шалқар Нұрсейіт: Олар осы арқылы елде күшті оппозиция жоғын, өздері оппозициялық күштердің көзін жойғанын, енді тек "Батыс" ғана қалғанын мойындайды. Батыс бұрыннан бері халықты қорқытатын құрал ретінде қолданылып келеді. Қырғи-қабақ соғыс кезінде ішкі мәселелер қозғала бастаса, ел билігі бірден Америка немесе Батыс туралы айтып шыға келетін.
Азаттық: Ал Беларусь пен Қазақстандағы оқиғаларға сырттан араласқандар болды деп ойлайсыз ба?
Шалқар Нұрсейіт: Адамдардың санасын демократияландыруда жаһанданудың рөлі зор екенін ұмытпауымыз керек. "Араб көктемі" (Таяу Шығыстағы революциялар – ред.) кезінде наразылықтың негізгі қозғаушы күші шетелде, әсіресе демократиялық елдерде оқып келген жастар болды. Олар демократия өз елдерінде айтылатындай жаман дүние емесін, халықтың таңдауы, азаматтардың мемлекеттің даму бағытын анықтап, ондағы маңызды шешімдерге әсер ету мүмкіндігі екенін түсінді.
Еркіндік дәмін татқан адам биліктің ойымен келіспеу қылмыс саналатын автократияға қайта оралуды қаламайды.
Демократияның не екенін түсінген әр адам "Неге өз елімде демократия құрмасқа?" деген ойға келеді. Олар демократия әділ, ашық сайлау ғана емес, денсаулық сақтау, білім беру жүйесінің, жалпы өмір сапасының жақсаруы, азаматтардың қудалауға ұшыраймын деген қорқынышсыз, өз пікірін еркін білдіру екеніне көз жеткізеді. Еркіндік дәмін татқан адам биліктің ойымен келіспеу қылмыс саналатын автократияға қайта оралуды қаламайды.
Азаттық: Беларусьте наразылық көп қаланы қамтыды. Қазақстанда сайлаудан кейінгі ірі акцияларға негізінен Алматы мен астана тұрғындары шықты. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
Шалқар Нұрсейіт: Алматы бұрыннан елдегі оппозициялық күштер жиналатын орталық, көп жыл астана болған. Бүкіл әлемде саяси шешімдер ел астанасында қабылданады. Астанада да (қазіргі атауы – Нұр-Сұлтан – ред.) Назарбаев кеткеннен кейін қозғалыстар пайда болып, белсенді азаматтар пікір білдіруге бел буды. Ақтөбе мен Қызылордада карантин кезінде адамдар базарларды ашуды талап етті, ал 2016 жылы "Жер мәселесі" бойынша ең ірі наразылық Атырауда өтті. Бұл Қазақстанда көп нәрсе көтерілген саяси мәселе мен халықтың менталитетіне байланысты екенін көрсетеді.
Жан бағу үшін күнделікті жұмыстан бас алмай жүрген адамды саяси құқық мәселесі көп толғандырмайды.
Қазақша сөйлейтін халық көп тұратын Атырау тұрғындарын жер мәселесі көбірек алаңдатады. Бізде саяси құқықтар тақырыбындағы митингілерге кімдер шығады? Көбіне Алматы не астанада тұратын адамдар, өйткені олардың тұрақты табысы, өзімен пікірі ортақ замандастарымен кездесіп, саясат пен құқық туралы сөйлесуге мүмкіндігі бар. Алматы мен Астанада шетелде оқып келген азаматтарды көп кездестіруге болады. Бұл да әсер етеді. Жан бағу үшін күнделікті жұмыстан бас алмай жүрген адамды саяси құқық мәселесі көп толғандырмайды. Ол жейтін наны болмай қалса ғана бірнәрсе талап ете бастайды. Яғни, әр аудиторияны алаңдататын өз мәселесі бар.
Азаттық: Бірақ алдағы бірнеше жылда елді басқарып, халықтың атынан сөйлейтін президентті таңдау Қазақстанды біріктіретін, бәрін алаңдататын ортақ мәселе емес пе?
Шалқар Нұрсейіт: Негізінен қисынға салсақ солай болуы керек. Сайлау – жағдайды өзгертетін шешуші сәт. Бірақ өкінішке қарай, бізде отыз жыл бойы қазіргі режим адамдардың әділ сайлауға деген сенімін өлтіріп тынды. Адамдар билікті сайлау арқылы ауыстыруға болатынына сенбейді. Бұл – режимнің кінәсі.
Азаттық: Беларусьте биліктің өздерін алдап соққанын түсінген халық бірігіп, наразылыққа шықты. Қазақстанда да сайлаудың ресми қорытындысына наразылар көп болды, бірақ олар әртүрлі уақытта, әртүрлі топқа бөлініп, қарсылық білдірді. Бұл бөлініске не себеп болды және мұндай наразылықтар неге тез басылады?
Шалқар Нұрсейіт: Объективті факторларға байланысты бұл топтарда саяси күрес тәжірибесі жоқ. ҚДТ ("Қазақстанның демократиялық таңдауы" – Қазақстан соты экстремистік ұйым деп таныған, бірақ Еуропарламент "бейбіт оппозициялық ұйым" деп атайтын саяси қозғалыс – ред.) ертерек, қалғандары Назарбаев биліктен кеткеннен кейін пайда болды. Бұл – қалыпты құбылыс. Бірақ оларда тәжірибе, әкімшілік ресурс, қаржы мен артында тұрған олигархтар жоқ. Бұл – өзгерісті қалайтын, елдегі жағдайға бей-жай қарай алмайтын азаматтардың қозғалысы.
Азаттық: Бірақ Беларусьте де көшеге ел тағдырына бей-жай қарамайтын, бір идея аясында біріккен қарапайым азаматтар шығып жатыр емес пе?
Шалқар Нұрсейіт: Беларусьтің Қазақстаннан бір айырмашылығы – ол жақта [Виктор] Бабарико, [Валерий] Цепкало сияқты оппозициялық кандидаттар бірікті. Олар Лукашенко режимінің өкілі болған, яғни, белгілі бір тәжірибесі бар, не нәрсеге бара жатқанын білетін адамдар. Бұл көп адамға үміт сыйлады. Бізде Қосановтан басқа кандидат болмады. Ол жақта осындай адамдар табылды. [Сергей] Тихановскийді қосқанда (Светлана Тихановскаяның күйеуі – ред.) үш кандидат билікке қарсы шықты. Құқық қорғау органдары оларды кандидат ретінде тіркемеу үшін қолдан келгеннің бәрін жасады. Бұл беларустарды біріктірген факторлардың бірі болды.
Азаттық: Олардың әрқайсысының жақтастары болды дегенді айтасыз ба?
Шалқар Нұрсейіт: Иә. Олар халықтың басын қосып, Тихановскаяның төңірегіне біріктірді. Олар Тихановская президент болса, сайлауға түсу мүмкіндігіне ие болатынын түсінді. Әр кандидат көрпені өзіне қарай тартпай, елдің тағдырын басты назарға қойды. Осылай бірнеше айда Беларусь халқын біріктірді.
"НАРАЗЫЛЫҚ КӨҢІЛ-КҮЙ ЖОЙЫЛҒАН ЖОҚ"
Азаттық: Беларусьте сайлау қорытындысы жарияланғаннан кейін Александр Лукашенконы бірінші болып авторитарлы мемлекеттер басшылары құттықтады. Бұл әдеттегі саяси ілтипат па? Әлде олар Лукашенконың Беларусь билігінде қалуы не қалмауы өз еліндегі жағдайға әсер ететінін түсінді ме?
Шалқар Нұрсейіт: [Қазақстан президенті Қасым-Жомарт] Тоқаев бірінші кезекте, Қазақстан мен Беларусь ЕЭО және ҰҚШҰ бойынша одақтас мемлекеттер болғандықтан құттықтады. Екіншіден, бір елде автократия құласа, бұл басқа автократтарға басқару әдісін жетілдіріп, технологияларды өзгерту керегі жөнінде белгі береді деген қорқыныш барын ескермеуге болмайды. Бұл осы оқиғадан қорытынды шығаратын Қазақстан режимі үшін ғана емес, Ресей президенті Владимир Путин үшін де жақсы кейс.
Азаттық: Авторитар басшылар бір-бірінен үлгі ала ма? Солай болса, басқа ел басшылары қазақстандық режимнен "қандай сабақ" алды деп ойлайсыз?
Шалқар Нұрсейіт: Әрине, автократтар өзара араласып, бір-біріне үнемі, әсіресе сайлау алдында қолдау көрсетіп отырады. Өйткені сайлау – барлық саясаткер, оның ішінде автократтар үшін психологиялық сынақпен тең. Беларусьтегі соңғы жағдайлар кезінде постсоветтік автократтардың ішінде Назарбаев тірі кезінде ресми түрде президент қызметінен кетіп, өзі тағайындаған мұрагерді "сайлау" арқылы билігі мен ықпалын сақтап қалған "көзі ашық" автократ ретінде көрінеді. Бірақ бұл Назарбаевтың тарихта қазақтың Ли Куан Ю-і (Сингапурдың бұрынғы премьер-министрі – ред.) болып қалатынына кепілдік бермейді. Өйткені Қазақстанда экономикалық таңғажайып өрлеу болған жоқ. Назарбаевтың "Әуелі экономика, тек содан кейін саясат" деген формуласынан нәтиже шықпады. Бұл формула оның авторитарлық билігін ақтау үшін ғана қолданылды. Нәтижесінде ол "Нұр Отан" партиясының саяси монополиясымен басқарылатын петроэкономика құрды. Назарбаев пен оның айналасындағылар қанша тырысса да, ол адамзат тарихында Орталық Азия автократтарының бірі болып қалады.
Азаттық: Беларусьте болған оқиғалардан Қазақстан билігі қандай сабақ алады деп ойлайсыз? Ақордадан осындай наразылықтарды болдырмау және басып-жаншу мақсатындағы қандай саяси технологиялық шешімдер күтуге болады?
Шалқар Нұрсейіт: Оларда жаңа саяси технологиялық шаралар қабылдауға өте аз уақыт қалды. Қазіргі режимде шынайы саяси реформа жүргізуге мүмкіндік те, уақыт та болды. Билік оппозициялық күштерге тіркелуге және сайлауға қатысуға мүмкіндік берсе болар еді. Сонда азаматтар өзінің саяси процестерге қатысы барын сезінер еді. Бірақ бізде [парламент сайлауына] төрт ай қалды. Сайлау туралы, саяси партиялар туралы барлық қажет заң қабылданып қойды (сондай-ақ бейбіт жиындар туралы жаңа заң қабылданды – ред.). Осының бәрі саяси "реформа" ретінде көрсетіліп жатыр, өйткені дәл осы заңдар дауыс беру процесін реттейді.
Азаттық: Беларусьтегі наразылық Қазақстандағы наразы топтардың бағдарына айналады деп ойлайсыз ба? Олар қазір болып жатқан оқиғалардан қандай ой түйсе болады?
Шалқар Нұрсейіт: Бұл митингілердің нәтижесі Қазақстандағы ғана емес, Ресейдегі наразылық көңіл-күйге де әсер етеді. Әрине, Лукашенко билік басында жаңа президенттік мерзімі аяқталғанша қалатын болса, бұл жағдайға кері әсер еткенімен, қазіргі наразылықтарға дейін басталған ішкі процестерді тоқтата алмайды. Наразылық көңіл-күй жойылған жоқ. Мұны парламент сайлауы өршітетін болады. Украинада Владимир Зеленскийдің президент болуы, Арменияда Никол Пашиняннің премьер-министр болып сайлануы көрші елдердегі азаматтарға өз басшымызды таңдауға болады деген сенім сыйлады. Халықтың жағдай жақсы жаққа өзгереді деген үмітін оятты.
Менің ойымша, елдегі жағдайға бей-жай қарамайтын әр қазақстандық өз құқығы үшін күресуге болатынын көріп отыр. Бірақ Тихановская сияқты халықты біріктіретін күш пен символ керек. Ол болмаса, ортақ күш ретінде күрес ашқан оппозиция да, қазіргі бейбіт наразылықтар да болмас еді.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР