Қазақстандағы танымал кинорежиссерлердің бірі Ермек Тұрсынов елден кетуге мәжбүр болғанын айтты. Тұрсынов Азаттыққа берген сұхбатында елдегі мәдениет саласындағы тоқырау, цензура және биліктің еркін ойдан қорқатыны жайлы ой бөлісті.
Ермек Тұрсыновтың режиссер ретінде дебюті 2008 жылы "Келін" фильмінен басталған. Сол кезде-ақ "Келін" "Оскар" сыйлығының "Ең үздік шетелдік фильм" номинациясы бойынша шорт-листке енген. Кейін ол "Шал" (2012), "Кемпір" (2014), "Кенже" (2015), "Жат" (2015) және "Шырақшы" (2018) фильмдерін де түсірді. Тұрсыновтың туындылары халықаралық кинофестивальдарға, түрлі конкурстарға қатысты.
Кинодан бөлек Тұрсынов жазушы ретінде де танымал. "Мәмлүк", "Қарашаңырақ" сынды кітаптар жазды. 2018 жылы Қазақстан киноматографистері одағының басқарма басшысы болып сайланды. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев құрған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіне кірді. 2016 жылы "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" атағын алды.
Ермек Тұрсынов Facebook желісінде жариялаған қоштасу постында "елден кетуден басқа амалы қалмағанын" жазған. Оның бұл мәлімдемесін қолдағандар да, сынағандар да бар.
"БИЛІКТІҢ МӘДЕНИЕТ САЛАСЫНДАҒЫ САЯСАТЫН СЫНАП КЕЛЕМ"
– Желідегі постыңызда елден "қуып шықты" деп жаздыңыз. 10, 15, 20 жыл бойы қандай да бір "белгілер" болды ма? Егер "белгілер" болса, неге елден ертерек кетпедіңіз?
– Ондай белгілер ылғи болды. Көріп отырғандарыңыздай, ешқайда жоғалған жоқ. Бірақ қазір ойласам, билік өкілдерімен мәнсіз "әңгімелерге" көп уақытымды сарп етіппін. Олардың көбі әртүрлі алаяқтар мен қызметке уақытша келген адамдар болды. Солармен сөз таластыруға тура келді, өйткені олар ылғи сөз таластыруға түрткі болатын.
Бұған олардың өз жұмысын дұрыс атқармағаны себеп болды. Көбі қызметке кездейсоқ келгендер еді. Олардың қалай жоғары лауазымға келгені түсініксіз. Оған таң қалатын ештеңе жоқ. Қазір де солай болып жатқан жоқ па? Мәдениет те ғана емес, барлық жерде сол. Барлық жерде біреудің туысы, досы, танысы отыр. Өз қызметінде лайықты отырған, өз ісіне адал адамдарды кездестіру қиын.
– Әсіресе қазіргідей әр қадамды аңдап басатын шақта мәдениет министрлігі мен оның басшылығына өте қатқыл сын айттыңыз. Сіз айтып жүрген "кадрлық тоқырау" жеке саланың мәселесі ме, әлде бүкіл мемлекеттік жүйенің мәселесі ме?
– Биліктің мәдениет саласындағы саясатын бұрыннан әрі тұрақты түрде сынап келемін. Меніңше, мемлекет үшін маңызды салаға атүсті қарайтындай. Мәдениеттің маңызын түсінбейді. Өз елімді жақсы көргендіктен мемлекетке қарсы шығуға тура келді. Ал мемлекет жауап ретінде маған "даукес" деген айдар тақты. Барлық кезде суретші мен билік бір біріне антагонист болған. Билік суретші біздің айтқанымызбен жүрсе дейді, ал суретші шығармашылық еркіндікті қалайды. Әрине, суретші нағыз суретші болса солай жасайды.
Негізінен билік суретшіге өз сценарийін таңғысы келеді. Сатып алады, марапаттайды, қорқытады, кейде күш қолданады. Бұрыннан солай еді. Бұрыннан сарайға жағатын әнші, ақын, музыканттар болған. Режимге қызмет еткісі келмей, халыққа қызмет еткендер де болған. Бірақ билік ондайларға жол бергісі келмейді. Себебі мемлекеттің функциясы сол. Бердяев "мемлекет жер бетінде жұмақ болсын демейді, жер бетінде тозақ болмасын деп қызмет етеді" деп бекер айтпаған. Мәселе – біздің мемлекет жұмақты өзінше елестетеді. "Хабарды" қоссаңыз, 24 сағат бойы сол жұмақты көресіз.
"ҚАЗІР МЕНЕН ДИССИДЕНТ ЖАСАУҒА ТЫРЫСЫП ЖАТЫР"
– Facebook желісінде жазған постыңызда жеке басыңызды және шығармашылығыңызды алалау науқаны жайлы айтып қалдыңыз. Елден кетуіңізге соның әсері болды ма?
– Қазір менен диссидент жасауға тырысып жатыр. Бірақ қаншалықты оған сай келетінімді білмеймін. Довлатов пен Солженицинге жетпейтінім анық.
Бір жағынан, мен үнсіз отырған жоқпын. Айтарымды айтып тастаймын. Оным көпке жақпайды, әсіресе биліктегілерге. Ал сол биліктің ақысы төленген бұлбұлдары мен сөзуарлары менсіз де жетіп артылады. Бәлкім, кейбір сөзім қатқыл естілетін шығар, бірақ бұл біреуді ренжітейін деген ой емес, бірдеңені өзгертуге деген талпыныс.
Маған шынымен өз елімдегі көп жайт ұнамайды. Бірақ оны түзеуге ат салыса алмай отырмын. Кино саласы неге айналғанын қараңызшы. Музыка, театр, кітапхана неге айналды? Сахнада не болып жатыр? Телеэкранда ше? Халықты ақымақ қылу жүріп жатыр. Бұған төзе алмаймын. Оған қоса, мәдениет саласынан алыс адамдар сол салада жұмыс істеп отыр.
– Сіз өзіңізді ұрыс-керіске араластырып, ақталуға итермелейді деп жаздыңыз. Бірақ соған қарамастан сіз тоқтап қалған жоқсыз. Қазақстанда қалғандар нені түсінсе дейсіз?
– Сол әңгіменің бәрін басқа жаққа бұрып жатыр ғой. Әр жерде, президент пен үкімет отырған жерлерде мәдениет саласымен дұрыстап айналысу керек деп айттым. Нақты ұсыныстар жасадым. Бұл идеология ғой. Бұл тіпті бөлек ғылым. Кез келген елдің ең басты байлығы – адам капиталы. Жауап ретінде өкпе-реніш пен қорқытып-үркітуді естимін.
Осылай немесе былай жасайық деп талай рет нақты ұсыныс айттым! Нөл! Олардың өз өмірі өзінде, әлдебір өнбейтін іспен әуре болады да жатады. Жванецкийдің сөзі есіңізде болса, адам біреумен айтысып, уәж-дәлелін келтіре бастаса, оған "сен бүкірсің" не "шалбарың үтіктелмепті" деп жауап қатады. Сөйтіп әңгіме ауаны өзгеріп шыға келеді, яғни, бүкір адамға ештеңе айтуға болмайды. Бастысы ол көтерген тақырып жабылады.
– Постыңызда продюсеріңіз Қанат Төребайға коррупциямен күрес агенттігі қызметкерлері келіп, тінту жүргізіп, тергеуге алып кетті деп жаздыңыз. Бұл жағдай жайлы не дейсіз және мұның сізге қандай қатысы бар?
– Күштік құрылым өкілдерінің жұмысына баға беру қазір қиын. Тергеу көрсетеді деп жатады ғой. Мен түсірген фильмдердің бәрін жаппай тексеріп жатқанын мүлде түсінбедім. Оларды он рет тексерудің не қажеті бар? Барлық фильмімді ҰҚК, есеп комитеті, мәдениет министрлігінің ішкі аудиті тексерді. Егер қандай да бір мәселе болса, мені баяғыда қамап тастайтын еді.
Бір жағынан "Долгое эхо" фильміне байланысты қылмыстық іс қозғады. Бұл фильмге менің қатысым жоқ. Фильмді марқұм болып кеткен досым Сатыбалды Нарымбетов бастаған еді. Бірақ сол кезде онымен менің продюсерім Қанат Төребай жұмыс істеген. Төребай – Қазақстанға танымал продюсер. Шығармашылық биографиясы бай, менімен ғана емес, басқа да режиссерлермен жұмыс істеді. Сатыбалды өмірден өткен соң Қанат ол картинадан кетіп қалды. Басқа адамдар келді, одан кейін не болғанынан хабарсызбын. Бірақ тергеу кезінде тергеушілер адамдардан мен жайлы сұрапты. Ал жемқорлықпен күрес агенттігі өз ресми жауабында маған қояр ешқандай сұрағы жоғын жазды. Егер олай болса, тергеу кезінде мен жайлы неге сұрайды?
"КИНОДАН МӘН ІЗДЕП БАРАТЫН КӨРЕРМЕН МҮЛДЕ ҚАЛМАДЫ"
– Сіздің көптеген фильмдеріңіз халықаралық деңгейде мойындалды. Ал туған еліңізде сіздің шығармаңызға реакция неге әртүрлі?
– Білесіз бе, мен көрермен реакциясына өте салқынқанды қараймын. Біреуге ұнайды, біреуге ұнамайды. Бұл – қалыпты жағдай. Менде біреуге ұнайын деген мақсат мүлде жоқ. Бұл жерде мәселе менде емес. Мәселе – адамдар киноға не үшін барады? Егер "қарқылдап күліп қайту үшін" барса, ол өкінішті нәрсе. Ал егер мән-мағына іздеп, қандай да бір эмоцияны бастан өткеру үшін барса, онда жағдай басқа.
Елімізде киноға мән іздеп баратындар қалмады десек те болады. Міне, талқылайтын тақырып – осы. Осы жағынан алғанда елде менің көрерменім азайып барады. Бар мәселе осында. Бұл – менің мәселем емес. Бұл – бүкіл елдің мәселесі. Оларға кім керек? Попкрон шайнап, жырқылдап күліп отыратындар ма, әлде еліне жаны ашитындар ма?
– Facebook желісінде сіз "Бесмойнақ" фильміңізді "президентті қорлайды әрі мемлекеттік құрылымға шабуыл" деген уәжбен жұртқа көрсетуге тыйым салғанын айттыңыз. Сіздіңіз пікіріңізше, ой еркіндігі мен мемлекет қауіпсіздігінің шекарасы қай тұстан өтеді және Қазақстанның қазіргі өнер саласында цензура қаншалықты қатаң?
– Мұны цензура демегенде не дейміз? Министр жеке өзі килігеді және картинаны көрсетуге тыйым салады. Министр бұл жерде – мемлекет. Сол тыйым салды. Сол тапсырыс беруші және жұмысты қабылдамауға құқығы бар. Бір жағынан, бізде министр кім? Ол арнайы университетті тәмамдады ма? Ол маман ба? Кино саласын мықты білетін адам ба? Шындығын айтайықшы, министр дегеніміз – шенеунік. Фильм оған күдікті көрінді және ол бәле болып жүрер деп осындай шешім қабылдады.
Адам ретінде оны түсінемін. "Ол мемлекеттік мүддені қорғау үшін қызметке тағайындалған!". Саахов жолдас солай демеді ме? Бірақ мен, айталық, механизаторлардың ісіне немесе асфальт төсеушілердің жұмысына баға бере алмаймын. Себебі ол жағынан ештеңе білмеймін. Олай болса, министрдің картинаның мына бір тұсын алып тастау керек, қайта монтаждалсын я бір нәрсені қоссын деп жеке шешім қабылдауына бола ма? Әркім өз ісімен айналысқаны жөн. Мен солай деп есептеймін.
– Сіз Қазақстан кинематографистер одағының төрағасы және Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі болдыңыз. Осы орайда Қазақстандағы қазіргі мәдени саясат пен шығармашылық еркіндіктің жай-күйін қалай бағалар едіңіз?
– Бұл жанға батқан, өзекті тақырып. Бұл жайында аз айтқан жоқпын. Енді қайталап жатқым да келмейді. Мұның бәрін апат деген жалғыз сөзбен сипаттауға болады. Гуманитарлық апат. Ел рухани жұтаңдану кезеңін бастан өткеріп жатыр, егер бұл үрдіс жалғаса берсе, оның аяғы күйреуге ұласатыны даусыз. Біздің қоғам азғындықтың, бейберекеттік пен надандықтың, діни қараңғылықтың тұңғиығына біртіндеп батып барады. Қазір жастарға шоу-бизнес пен осы күнгі "кинематографтың" күмәнді өкілдері үлгі болып жүр. Айтпақшы, кинематограф деген сөзді қазір тырнақшаға алып жазу керек сияқты. Бұрын елдің ықыласына бөленген тұлғалар танымал болса, қазір танымалдық жиіркеніш тудыру арқылы, даңғаза мен дабыра арқылы келетін заман болды. Кино мен сахнада былапыт сөйлеу – қалыпты нәрсеге айналып барады...
Несін жасырамыз? Бұл – сұмдық. Мұны көрмеу мүмкін емес. Бәрі жақсы деген кейіп танытып, көзбояу есеп беріп, "мәдениетті жаңғырту" бағдарламаларын жазудың мәні қалмады. Меніңше, бұл – мәдениетке жауапты тұлғалардың мемлекет сеніп тапсырған маңызды іске қылмыстық салғырттық танытып отырғандығының көрінісі.
– Қазір шетелдесіз. Болашаққа деген жоспарыңыз қандай? Шетелде киномен, әдебиетпен айналысасыз ба?
– Әрине, айналысар іс бар және жұмысымды жалғастырамын. Одан кейін өзім елде болмасам да, елге деген жан-дүнием, жүрегім бұрынғыдан да жақын. Бәрін жақсы көрем, құшағым ашық және аздаған аяныш сезімі де бар.
ПІКІРЛЕР