28 тамызда Владимир Путин Ресей парламентін ТМД мүшелерімен арадағы ұлттық валютаның қолдану аясын кеңейтетін келісімді ратификациялауға шақырды. Бұл жоба іске асатын болса, ТМД мемлекеттері бір-бірімен сыртқы сауда және қаржы қызметін жүзеге асырған кезде доллар және еуромен емес, өз ұлттық ақшаларын пайдалануға мүмкіндік алмақ.
Ресей басшысы ТМД елдері валюталарының құны күрт құлдырап жатқан алмағайып сәтте осындай заң жобасын ұсынып отыр. Мұның алдындағы бірнеше айдың көлемінде Мәскеу Еуразиялық экономикалық одаққа мүше Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей елдерінің арасында ортақ валюта енгізу туралы оқтын-оқтын айтып келген еді.
Жаңа валютаны «алтын» деп атау туралы ұсыныс болды. Жұрттың көбі «алтын» дегенді орыстың емес, түркінің сөзі деп түсінеді. «Алтын» сөзінің түп-тамыры славян тілінен шықпаса да, түбірі түркіден тарайтын басқа да көптеген сөздер сияқты, оның да Ресей мемлекеті тарихынан ажыратылмас өз орны бар.
НЕЛІКТЕН АЛТЫН?
15-ғасырдан бастап осы күнгі Ресей мемлекетінің аумағындағы ең басты валюта «алтын» деп аталған. Жұрттың көбі бұл сөзді түркі тіліндегі қымбат металл атауымен байланыстырады.
Әйткенмен оның басқа да түсіндірмесі бар. «Алтын» валютасының бұрын Ресейде айналымда болған басқа валюта бірлігі – «денгамен» (бұл да түркінің «тәңгә», «теңге» деген сөзінен шыққан) салыстырсақ, 1 алтын мыстан жасалған 6 «денга» құнына тең болған. «Алтын» сөзі осы 6 санынан шыққан деген жорамал бар.
Алтын Орданың қоластына кірген орыс аймақтарында құны ½ «денга» тұратын бақыр тиындар айналымда болған. Орыстың қазіргі «деньги» (ақша) деген сөзі осыдан келіп шыққан.
Алтын мен денга Ресейде 18-ғасырдың соңына дейін, яғни, жүздеген жылдар бойы валюта ретінде қолданыста болған. Ал кейін бақыр тиынның артқы бетіне найза ұстаған әулие Георгийдің бейнесі салына бастағалы «алтын» сөзі қолданыстан шығып, оның орнын «копейка» деген сөз басқан. Бұл атау орыстың «копье» (найза) деген сөзінен шыққан.
Жарты копейкалық бақыр тиындар 20-ғасырдағы революциялардан кейін де біршама уақыт қолданыста жүрген, Совет одағында оны тек 1928 жылы айналымнан алып тастады.
«Алтынның» тағы бір жұрнағы – үш тиындық бақыр Совет одағы тараған 1991 жылға дейін айналымда болғаны мәлім. Бұған қоса совет заманында орыстың «пятиалтынник» («бес алтын») деген сөзі 15 тиындық бақырдың синонимі ретінде пайдаланылып келді.
Ал «денгаға» келсек, орыстың «деньги» сөзі ғана емес, Қазақстанның ұлттық валютасы – «теңге» де осы сөзден шыққан. Ал Түркіменстанның ұсақ ақшасына «теңге» деген атау берілген, яки түркіменнің 100 теңгесі 1 манатқа тең. Қазақстанның 1 теңгесі 100 тиыннан құралады.
«Тиын» сөзінің жұрнағы орыс тіліндегі «полтинник» деген сөзде қалған. Тура мағынасында «полтинник» – «жарты тиын» дегенді білдіреді. Советтің 50 тиынын (жарты рубль) орыстар осылай атаған. Бірақ қазіргі орыс тілінде ол «елу» деген сөздің орнына қолданылады. Мәселен, 50 рубль немесе 50 долларлық ашаны осылай атайды. Сонымен бірге орыстарда 50 жасқа толған кезде «мне полтинник стукнул» («мен елуге келдім») деп айту қалыптасқан.
Мемлекет тарихын ағымдағы саяси мақсаттарға немесе әлеуметтік басымдылықтарға ыңғайлап қайта жазу әдеттегі жағдайға айналса, тіл – тарихи деректі сақтап қалатын құрал.
Ресейдің арғы-бергі тарихы Еділ өзені бойын жайлаған түркі тілдес халықтармен тығыз байланысты. Оның үстіне Алтын Орданың қоластына кірген Солтүстік Кавказ және Орталық Азия аймақтарының тарихи тамырлары бір.
Қазіргі орыс тіліндегі «казна», «казначей», «таможня» («тамга» – «таңба» дегеннен шыққан) сөздері Алтын Орда мемлекеттік жүйесінен бізге дейін жеткен.
Ал бұрынғы Совет одағы аумағына «алтын» қайтып орала ма, жоқ па – ол уақыттың еншісінде.
(Ағылшын тілінен аударған - Мұхтар Екей).
