Орталық Азия елдері қорғаныс шығынын арттырды, мұның астарында не жатыр? «Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есе көп өндіруді жоспарлап отыр, алайда үкімет бұл салада жұмыс күшінің азайғанын есепке алмаған». «Каспий теңізінен Украинаға зымыран ұшырып жатқан Ресей теңіздің экологиялық ахуалын ушықтырып жатыр». Батыс басылымдары бұл аптада осы тақырыптарға кеңірек тоқталды.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ҚОРҒАНЫС ШЫҒЫНЫН АРТТЫРДЫ. МҰНЫҢ АСТАРЫНДА НЕ ЖАТЫР?
АҚШ-тағы «Америка дауысы» сайты Украинадағы соғыс тәрізді аймақтағы қақтығыстар күшейген тұста Орталық Азия елдері қорғаныс саласына жұмсайтын ақшаны арттырғанына назар аударды. Бірақ сарапшылар мұндай шығын тұрақтылыққа септесетініне күмән келтірді.
Стокгольмдегі бейбітшілікті зерттеу халықаралық институтының дерегінше, Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстан былтыр қорғанысқа 1,8 миллиард доллар жұмсаған. Бұл есепке Өзбекстан мен Түркіменстан кірген жоқ, себебі екі ел жалпы ішкі өнімнің қанша үлесін қорғанысқа жұмсайтынын ашпайды.
Жергілікті ақпарат құралдарының мәліметінше, Қазақстан былтыр қорғанысқа жалпы ішкі өнімнің 0,5 пайызын жұмсады, елдің жалпы ішкі өнімі 259,7 миллиард долларға жетеқабыл. Жалпы ішкі өнімі 13,9 миллиард долларға жуық Қырғызстан қорғанысқа ЖІӨ-нің 1,5 пайызын жұмсады. Ал жалпы ішкі өнімі 12 миллиард долларға жететін Тәжікстан әскерге ЖІӨ-нің 1 пайызын бағыттаған.
Қазақстан қорғаныс саласына жұмсайтын соманы былтырмен салыстырғанда 8,8 пайызға арттырды. Қорғаныс бюджеті туралы мәліметті ашпайтын Өзбекстан былтыр бұл салаға қосымша 260 миллион доллар бөлген.
Аймақтағы шенеуніктер қорғаныс саласына көбірек ақша бөлінгенін Украинадағы соғыс, Армения мен Әзербайжан арасындағы қақтығыс, Орталық Азияда шекарада болған қақтығыстар мен Ауғанстандағы тұрақсыздық сияқты себептермен байланыстырады.
Алайда Орталық Азия жайлы жазатын журналист Питер Леонард авторитарлы басшылар қымбат қару-жарақты көрсетіп мақтанғанды ұнатады дейді. «Мұны әсіресе Түркіменстанда байқауға болады, шенеуніктер Қытай, Еуропа мен өзге елдерден алынған қару-жарақты жыл сайынғы әскери парадта көрсетеді. Мұны Орталық Азияның өзге елдерінен де аңғаруға болады», дейді ол.
«Америка дауысы» Орталық Азияның қорғаныс қабілетін күшейтуі геосаяси ахуалдың өзгеріп жатқанын әйгілейді дейді. «Ресейдің күші басым Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы Орталық Азияның қауіпсіздігі мәселесінде маңызды тарихи рөлді атқарды. Бірақ соңғы жылдары Түркия, Иран, Біріккен Араб Әмірліктері, АҚШ, Қытай, Германия, Франция мен Беларусь Орталық Азияның әскери серіктесіне айналды».
Леонард аймақ әскери шығынды арттырғанымен, бұл Орталық Азияның саяси тұрақтылығын күшейтуі екіталай деп есептейді.
«Орталық Азия елдерінің билігі қарулы күштерді өз мемлекеттерінің тұрақтылығын күшейтетін құрал ретінде көріп, саяси реформа жүргізіп, төменнен жасалатын қысымды шешетін институттарды құруға мән бермесе, олар күтпеген оқыс оқиғаға тап болуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан өз әскеріне көп ресурс жұмсайды. Бірақ бұл 2022 жылы бүкіл елді дүр сілкіндірген Қаңтар тәрізді оқиғалардың алдын ала ма?» дейді Леонард.
"УКРАИНАДАҒЫ СОҒЫС КАСПИЙДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫН УШЫҚТЫРЫП ЖАТЫР"
Еуропадағы BNE Intellinews іскерлік басылымы Ресейдің Украинаға қарсы соғысы Каспий теңізінің экологиялық дағдарысын ушықтырып жатқанын жазды.
Шілде айының басында Әзербайжан жағалауындағы балықтар жаппай қарылды. Бұл Ресейдің Каспий теңізі айдынындағы өз флотилиясынан Украинаға қарай зымыран жіберген кезеңмен тұспа-тұс келді. Әзербайжанның биоалуандық жөніндегі агенттігі балықтардың қырылуын теңіздегі судың жылуымен және оттегі мөлшерінің төмендеуімен байланыстырды. Ресей мен Еуразияны зерттеу жөніндегі Карнеги қорының ғылыми қызметкері Заур Шириевтің айтуынша, әскери іс-қимыл қоршаған ортаны ластап, теңіздегі тірі ағзалардың өміріне нұқсан келтіреді.
Ресей Украинаға басып кірген соң 2022 жылдың наурыз-мамырында Маңғыстау облысында Каспий теңізінің жағалауынан жаппай қырылған итбалықтардың өлекселері табылды. 2022 жылдың қарашасында Қазақстандағы Каспий жағалауынан 170 итбалықтың өлексесі шықты. Одан кейін Дағыстандағы жағалаудан мыңдаған, бір айдан соң Түркіменстандағы Гысылсув елдімекенінен жүздеген итбалықтың өлексесі табылды.
Ресей Дағыстандағы оқиғаны табиғи себеппен түсіндірсе, Қазақстан 2023 жылдың ақпанында жүргізілген зерттеу нәтижесіне сүйеніп, итбалықтардың жаппай қырылуына қоршаған ортаның ластануы асқындырған вирустық инфекция мен пневмония себеп деп түйді. Басылым Қазақстан қоршаған орта зымыран отынынан ластануы мүмкін екенін жоққа шығармады дейді.
Каспий теңізінің ластануын әдетте мұнай-газ өнеркәсібімен байланыстырады. Дегенмен Ресей Каспийден ұшыратын Х-55, өзге де зымырандардың улы заттары теңіз экожүйесіне кері әсер етуі мүмкін.
«Ескі зымырандар қолданылатындықтан, олардың кейбірі істен шығып, теңізге құлайды. Мұндай зымырандар децилин тәрізді улы зат бөледі, ол тірі ағзалардың жүйке жүйесін бүлдіреді, оларды улап, қоректену тізбегінде жиналып, тіршілік ортасына нұқсан келтіреді», дейді Шириев.
2018 жылы қабылданған Каспий конвенциясында теңіз бейбітшілік мақсатында қолданылады деп жазылғанымен, онда демилитаризация туралы талап жоқ. Бірақ әскери іс-қимыл айтарлықтай экологиялық зиян келтірсе, Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі Тегеран конвенциясын қолдануға болады. Шириевтің жазуынша, бұл мәселе дипломатиялық жолмен шешілмесе, ресми шағымды халықаралық арбитражға түсіру керек. «Каспий жағалауындағы қандай да бір елдің жария түрде теңіз ластанды деп шағымдануы екіталай», дейді Шириев.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖҰМЫС КҮШІ АЗАЙҒАН, ҮКІМЕТ ӨЗ ЖОСПАРЫНДА ОНЫ ЕСЕПКЕ АЛМАЙДЫ
Қазақстан бес жыл ішінде ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есе көп өндіруді жоспарлап отыр. Алайда бұл жоспарды дайындаған үкімет ауыл шаруашылығы саласындағы жұмыс күшін есепке алмай, назардан тыс қалдырғандай, дейді Eurasianet басылымы.
Қазақстан − арпа мен бидайдың әлемдегі ірі экспортері. Қаңтарда үкімет ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруді әртараптандыру мен тиімділігін арттыруға бағытталған 2024-2028 жылдарға арналған жоспарды жариялады. Жоспарға қарағанда, суды көп қажет ететін дақылдардың үлесі азайтылып, майлы дақылдар көбірек өсіру көзделген. Сондай-ақ жоспар технологиялық модернизация, су ресурстарын заманауи басқару жүйесіне инвестиция, тыңайтқышты экологиялық таза әдіспен себуді қамтиды.
Видео: Қураған егіс, қуарған дала. Жамбыл облысының шаруалары шығынға батты (Қыркүйек, 2023 жыл).
Үкімет бұл жоспарды іске асыру үшін 33 миллиард доллар қажет дейді. Оның үштен екісі пайызы төмен несие түрінде берілмек. Инвестиция өңделген ет, сүт және өсімдік өнімдерін экспортқа шығаруға бағытталады.
Мақала авторы Айман Жүсіпова жоспарда фермерлер мен ауыл шаруашылығы секторында көңілді күпті ететін ахуал көрініс таппағанына назар аударды. Автордың жазуынша, соңғы жылдары ауыл шаруашылығы саласында жұмысшылар қатты азайып кеткен. Сонымен қатар бұл саланың ішкі жалпы өнімдегі үлесі азайып жатыр: 2022 жылы ауыл шаруашылығы саласының ішкі жалпы өнімдегі үлесі 5,2 пайыз болса, 2023 жылы ол 4,3 пайызға түскен.
Саладағы өнімділіктің төмендеуіне нашар инфрақұрылым мен ескірген қондырғы ғана емес, жұмысшылардың төмен жалақысы мен еңбекті дұрыс басқармау әсер етті. Жұмысшылар жалақы аз болғандықтан, бұл саладан кетіп, жоғары еңбекақы төлейтін жұмыс іздеп қалаға көшіп жатыр.
Автор 15 жыл бұрын елдегі бүкіл жұмысшылардың үштен бірі ауыл шаруашылығында жұмыс істесе, қазір бұл көрсеткіш 12,5 пайыз дейді. Жүсіпованың талдауынша, мұның әлеуметтік-экономикалық салдары алаңдатады: ауыл халқының үлкен ағыны қаладағы инфрақұрылымға шектен тыс салмақ түсіреді; Өзінің жұмыс қабілетін толық пайдалана алмайтын жастардың наразылық потенциалы өседі.
Жұмысшылар ауыл шаруашылығында еңбекті басқару жүйесі дұрыс жолға қойылмаған, көп ретте еңбек шартынсыз жұмыс істеуге мәжбүр екеніне шағымданады. Олар жалақыны төлемей қою, жазатайым зақым алса өтемақыны ала алмау тәрізді түрлі заңсыздықтардан қорғалмаған.
Автор ауылда еңбек шартын ұйымдастыру не себепті артта қалғанына үңілген. Бұған, біріншіден, географиялық кедергі себеп − елдімекендер бір-бірінен қатты қашықта жатыр. Екіншіден, көп ауылда Интернет дұрыс ұстамайды, осының кесірінен цифрлық сауаттылық төмен, жұрт еңбек құқықтары туралы біле бермейді.
ПІКІРЛЕР