"ӘЗІРГЕ ҚОҒАМ ЕМЕС, ЖАЙ ТҰРҒЫНДАР ҒАНАМЫЗ"
Азаттық: 15 жыл бұрын журналиске аудиториямен байланыс орнату үшін редакцияда жұмыс істеудің қажеті болмайтын уақыт келеді дегенді елестетудің өзі қиын еді. Қазір әлеуметтік желілердің тікелей эфирі, мессенджерлер мен пікір білдіретін басқа да алаң көп. Бұл Қазақстандағы сөз бостандығына жақсы әсер ете ме?
Динара Егеубаева: Әсер етеді. Жақсы әсерінен бөлек, кері тұсы да бар. Өйткені бұл алаңдарды әртүрлі мақсатта пайдалануға болады. Тапсырыспен жұмыс істейтін ақпарат құралдары, журналистер мен блогерлер көп, бірақ мемлекеттен қаржы алмайтындар да бар. Жақсы тұсы көбірек, өйткені әлеуметтік желі арқылы өзімізге жетпейтін еркіндікті сезіне аламыз.
Өкінішке қарай, Қазақстандағы жағдай өзгеруі мүмкін. Президент сайлағаннан кейін елде қысым күшейіп, тәуелсіз журналистердің жұмысы қиындайды деп ойлаймын.
Мұны президенттің сөзінен-ақ байқауға болады. Ол үнемі "әлдекім ел ішіне іріткі салып, бұзақылар мен мародерларды қаһарман етіп көрсетуге тырысып жатыр…" дегенді айта бастады. Президент өз сөзінде Қаңтар туралы (2022 жылы қаңтардың басында болған, үлкен қантөгіспен аяқталған халық наразылығы – ред.) ұмытпаған, бұл оқиғаға қатысты зерттеу жүргізбегені үшін билікті сынаған құқық қорғаушылар, журналистер мен азаматтық белсенділер туралы айтып отырғаны белгілі.
Мұндай әңгімеге жол бермеу үшін боттарға, ақылы блогерлерге қанша күш пен қаржы жұмсап жатыр. Олар билікті сынауға қорықпайтын адамдардың беделіне нұқсан келтіріп, халықтың сенімінен айыруға тырысады.
Азаттық: Елде қысым күшейеді деген сезім 7 қаңтарда Тоқаевтың "қай жерге жиналып, не айтсақ та құқығымыз бар деп санайтын кейбір құқық қорғаушылар мен белсенділер" туралы айтқан үндеуінен кейін пайда болды. 2023 жылы азаматтық қоғамды не күтіп тұр деп ойлайсыз?
Динара Егеубаева: Қоқан-лоқы көрсетуден бастап түрмеге жабуға дейін кез келген нәрсеге дайын болу керек. [Журналист] Думан Мұхамедкәрімді 15 тәулікке қамады. Өкінішке қарай, қоғам оның тұтқындалуына тиісті реакция білдірмеді. Бірақ бізде қоғам туралы айтуға әлі ерте.
Біз енді ғана қалыптасып келе жатқан сияқтымыз. Әлеуметтік желідегі алғашқы эфирімді 2020 жылы карантин кезінде бастадым. "Карантин.кз" деп аталған эфирлерде түрлі саладағы сарапшылармен сөйлесіп, мемлекет пандемия кезінде туған мәселелерді қалай шешіп жатқанын сұрадым. Сол кезде мемлекет ешкімге жарытып көмектесіп жатпағаны белгілі болды.
Бұл қиын сынақ еді және билік одан сүрініп, өте алмады. Елде ақша көп, бірақ оның қайда кетіп жатқаны белгісіз. Билік үнемі іс жүзінде жұмыс істемейтін бағдарламалар туралы айтады. Бірақ қоғам бұған реакция білдіре ме? Жоқ. Адамдарға ақпаратты қалай жеткізсе, солай қабылдай береді.
Қаңтар оқиғасына қатысты да солай. Қантөгісті еске алып жатқан қазақстандық көп пе? Өкінішке қарай, жоқ. Мұны өз тәжірибеме сүйеніп айта аламын: қазір жұрт Қаңтар туралы эфирлерді қаңтар, ақпан айларындағыдай көп көрмейді.
Азаттық: Ол неліктен деп ойлайсыз?
Динара Егеубаева: Мұны әртүрлі жолмен түсіндіруге болады. Бұл жағдай қоғам ретінде қандай күйде жүргенімізді көрсететін сияқты. Әр жолы "қоғам" деген кезде қазақстандықтарды асыра бағалаймын. Әзірге біз қоғам емес, жай тұрғындар ғанамыз.
Қантөгістен кейін 10 ай өткенде жұрттың көбі Қаңтар туралы жаңалықтарға реакция білдірмейтінін байқадым. Қаңтар оқиғасынан зардап шеккен, жақынынан айырылған, азапталған адамдар өз қайғы-қасіретімен жалғыз қалды. Бұл тақырыпты көтеріп жүрген санаулы құқық қорғаушы, журналистер мен белсенділер ғана бар.
Қаңтарда көрген сұмдығымызбен қоғамның қазіргі реакциясы мүлде үйлеспейді. Әлі күнге "Көшеге шығып несі бар? Олар халықты тонап, кісі өлтірді" деген пікірлерді оқимын.
Әрине, бұл жерде пропаганданың әсері ерекше. Халықтың көбі әлі де мемлекеттік ақпарат құралдары ұсынған ақпаратқа сенеді.
Азаттық: Халықтың мемлекеттік ақпарат құралдарына сенуі қалыпты нәрсе. Өйткені олардың өз идеясын жүзеге асыруға қажет ресурсы көп.
Динара Егеубаева: Адамдар өзара байланысты көп дүниені бөліп қарайды. Мысалы, әкімдер мен президентті әділ сайлау мүмкіндігінің жоқтығы елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға тікелей әсер етіп отыр деп ойламайды. Бұл да біздің әлі қоғам ретінде қалыптасып, жетілмегенімізді көрсетеді.
Бірақ халықты кіналамаймын, өйткені пропаганданың көп жыл бойы жұртты ақымақ қылуға жұмыс істегенін білемін. Адамдар көбіне жеке өмірі туралы ғана ойлайды. Олар өзінің әл-ауқаты елдегі жағдайға тәуелді екенін түсінбейді. Осыдан қорқамын.
Жолым болып, тәуелсіздігіміздің 30 жылында жақсы өмір сүрдім. Жақсы ақша таптым, қалаған жерімде жұмыста істедім. Саяхаттап, әлемді аралап, басқа елдерде адамдар қалай өмір сүретінін көріп, елдегі жағдаймен салыстырдым. Біздің халықтың да жағдайы осындай болса деп армандадым.
Бірақ адамдар жағдайды өзгерту ісін өз қолына алғаннан гөрі, жауапкершілікті басқа біреуге жүктей салғанды жөн көреді. Қазір халық бұл жауапкершілікті Тоқаевқа ысырып тастады, ол да бұл мүмкіндікті қуана пайдаланып отыр. Билік уәде береді, халық сенеді, ешкім Тоқаев ескертусіз оқ атуға бұйрық берді, "20 мың содыр шабуыл жасады" деген сылтаумен ішкі кикілжіңді шешу үшін шетелден әскер шақырды деп ойламайды.
Ол "елге шетелден қауіп төнді" деген сөзі үшін жауап берген жоқ. Осы себеппен полиция мен әскерге қару қолдануға рұқсат берді, шетелден әскер алдырды.
Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл тарихы көз алдымда өтті. 1991 жылы 20 жаста едім. Елмен бірге өстім, пікірім өзгерді, көзқарасым қалыптасты. 2000 жылдан бері билік бір адамның ғана қолында болмауы керек деген ойдамын. Өз позициямды журналистік қызметім арқылы көрсетіп келдім. Сын айтуға болатын арналарда жұмыс істедім. Сондықтан "30 жыл бойы қайда болдың?" деген сын естігенде, мүлде қабылдамаймын. Интернеттен менің қатысуыммен жарық көрген бағдарламаларды қарап, не айтқанымды тыңдап көріңіз.
"УКРАИНАДАҒЫ СОҒЫС ПЕН ҚАҢТАР – ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ОҚИҒАЛАР"
Азаттық: 2022 жылғы президент сайлауы туралы не ойлайсыз?
Динара Егеубаева: Бұл – легитимді сайлау емес. Тоқаевтың бір де бір сөзіне, уәдесіне сенбеймін. Оның қиын жағдайда екенін, күрделі мәселелер шешіп жүргенін білемін. Бірақ ол – Назарбаев құрған жүйеден шыққан және сол жүйені құруға көмектескен адам.
Сондықтан отыз жылдан кейінгі нәтижеге ол да жауапты. Бұл жерде Ресейге тәуелділік, экономикалық ахуалдың нашарлығы, халықтың кедейленуі, әділ сайлау мен тәуелсіз соттың болмауын айтып отырмын.
Тоқаев жақсы дипломат шығар. Бес тіл біледі дегенді естідім. Бірақ ол –тәжірибелі басшы емес. Халықпен сөйлесе алмасаң, бес тілгеннен не пайда?
Азаттық: Ақпаннан бері эфирлеріңіздің көбін Украинадағы соғыс тақырыбына арнап жүрсіз. Бұл аудиторияңызға не үшін маңызды?
Динара Егеубаева: Бірінші кезекте, бұл адам және әлем азаматы ретінде маған маңызды. Өз ұстанымымды көпке жеткізіп, таратқым келеді. Өйткені соғыс – жаман деген позиция дұрыс деп ойлаймын.
Көп адам соғысты ақтап алғысы келеді. Қазір бұған жүрегім ауырмайды, басында жағамды ұстап, таңғалатынмын. Қарапайым адами инстинкт қосылып, соғыс – ажал, сондықтан жаман деген ой келу керек қой. Осындай қарабайыр нәрселердің өзін түсіндіруге тура келетіні өкінішті.
Өз басым Украинадағы соғыс Қаңтар оқиғасымен тікелей байланысты деп санаймын. Өйткені екі жағдайда да Ресей оккупациясы болды, мәселеге Кремль мен [Ресей президенті Владимир] Путин араласты.
Қазақстандықтардың көбі соғысқа қарсы екеніне, Украинаға жеңіс тілейтініне сенімдімін. Өйткені Украинаға шабуылды Қазақстанға шабуылмен салыстыруға болады. Дәл осындай күн біздің басымызға да тууы мүмкін екенін білеміз. Украина бізді құтқарды, әлі де құтқарып жатыр.
Азаттық: Украинадағы соғыс туралы эфирлерді аудиторияңыз қалай қабылдады? Қандай хаттар алдыңыз?
Динара Егеубаева: 24 ақпанның кешінде [Ресей әскері Украинаға басып кірген күн] эфирге шығып, Украинаны қолдайтынымды айттым. Бірден 500 адам парақшамнан шығып кетті. Ол кезде шамамен 47 мыңдай оқырманым бар еді.
Қаңтар туралы алғашқы эфир алдында жеті мың оқырманым болған, бір айдан кейін 47 мыңға жетті. Парақшама келген қолданушылар өзім сияқты ішіндегі сұрақтарға жауап тапқысы келетін адамдар екенін түсіндім. Бірақ олардың арасында Ресей агрессиясын қолдайтындар көп болып шықты. Әлі күнге дейін арасында осындай адамдар төбе көрсетіп тұрады.
Ауқымды аудиториям болса да, әлеуметтік желідегі парақшамды жеке территориям деп қараймын. Сондықтан ешкіммен дауласпаймын, бірнәрсені дұрыс түсінбеген адамға уақытым мен энергиямды құртпаймын. Ресейді қолдайтын пікір көрсем, авторын бұғаттап тастаймын.
Адамдар көбіне "Бұрын саясатқа қызыққан емеспіз. Эфирлеріңіздің арқасында елдегі жағдайға басқаша қарай бастадым" деп жазады. Мұндай пікір естігенде қуанып қаламын.
ПІКІРЛЕР