"Талибан" Ауғанстан мен Қытай шекарасына жақын аумақтағы ұйғыр жасағын сол жерден шеттетті. Бұл жайлы Азаттық радиосына құпия дереккөз хабарлады. Сарапшылар бұл Пекин мен тәліптердің байланысы нығайып жатқанын білдіреді дейді.
Ауғанстан шекарасынан басқа өңірлерге көшкен ұйғыр содырлары "Түркістан ислам партиясының" мүшесі деп айтылып жүр. Пекин бұл экстремистік топты Шыңжаңдағы тәртіпсіздіктерге қатысты жиі айыптап, оны әлі "Шығыс Түркістан ислам қозғалысы" деп атайды.
1990-жылдары билікте болған "Талибан" аталған ұйғыр тобына Ауғанстанда әрекет етуге ерік берген. Қазір де қозғалыстың топпен байлысы бары айтылып жүр. Ал Қытай тәліптерден содырлармен қандай да бір байланысты үзуді талап еткен.
Сарапшылар тәліптердің ұйғыр жасағын шекарадан шеттетуі Пекинмен қарым-қатынастың жаңа қадамы дейді. Тамызда қозғалыс билікті басып алғалы, Қытайдың қауіпсіздікке қатысты үрейі өрши түскен еді. Ал бұл шешім тәліптер осы аумақта қабылдаған бірінші шара болды.
"Қытайдың қалауы осы. Тәліптер Пекинмен әріптестікті тереңдеткісі келсе, осыған көнуі керек. Бұл жерде "Олар істі соңына дейін жеткізе ала ма?" деген сұрақ туындайды" деді АҚШ-тағы Уилсон орталығындағы Қытай мен АҚШ жөніндегі Киссинджер институтының ғылыми қызметкері Бредли Жардин Азаттыққа.
"Түркістан ислам партиясының" содырлары Бадахшан уәлаятында болған. Бұл уәлаят елдің солтүстік-шығысында Ауғанстан мен Қытайдың 76 шақырымға созылған шекарасын бойлай орналасқан. Ұйғыр содырлар басқа аудандарға, оның ішінде шығыстағы Нангархар уәлаятына да көшкен. Бұл жайлы Азаттыққа оқиғамен таныс бұрынғы әскери шенеунік айтты.
Өткен аптаға дейін ұйғыр содырлары Бадахшанда болып, кейін ауданнан шығарылған деді Азаттыққа осы аудандағы тәжік шекарашысы барлау деректеріне сілтеме жасап.
Тәліптер ұйғыр содырларын Қытай билігіне бере ме, ол жағы әлі белгісіз дейді Тәжікстан мемлекеттік шекара қызметінің өкілі Азаттыққа. Ол бұқаралық ақпарат құралдарымен сөйлесуге рұқсаты болмағандықтан, аты-жөнін атамауды сұрады.
ПЕКИН ЖӘНЕ "ТАЛИБАН"
Қытай ондаған жыл бойы "Талибанмен" прагматикалық және ара-тұра шиеленісті байланыста болды. Ал тәліптер осы аралықта бар назарын лаңкестікпен күреске бұрған еді.
Ауғанстанның Батыс қолдаған үкіметі құлағанға дейін Пекин Кабул билігімен де тығыз байланыста болған. Ауғанстан күштері Қытайдың сұрауымен ұйғыр топтарына мониторинг жасап, ізіне түсуге көмектескен.
15 тамызда тәліптер Кабулды басып алған соң Пекин "Талибанмен" де байланысын нығайта бастады. Қытай тәліптерге экономика және даму саласында қолдау білдіретінін айтып, оның орнына қауіпсіздік проблемаларына назар аударуды, әсіресе, Ауғанстандағы ұйғыр топтарына бассауға болмауды талап етті.
"Талибанның" жаңа үкіметі Қытайды тығыз әріптестікке шақырды.
Ұйғыр содырларының шеттетілуі Пекин мен тәліптер әріптестігінің жаңа қадамы болғандай. Ал сарапшылар Қытаймен әріптестігін арттырып жатқан қозғалыс өзінің шегін біледі дейді.
1996-2001 жылдары Ауғанстанда "Талибан" билікте болғанда, қозғалыс ұйғыр содырларын шекарадағы аудандардан елдің басқа жерлеріне қоныстандырған еді. Осылайша олар Қытайдың көңілін тыныштандырмақ болған. Бірақ қозғалыс содырларды Қытай билігіне беруді тоқтатып, Пекин мен тәліптердің әріптестігі әлсірей түскен.
Герман Маршалл қорының қызметкері, Қытайдың Оңтүстік Азиядағы қызметін қарастыратын Эндрю Смол тәліптер сол стратегиясын қайталағысы келетін болар дейді.
"Бұл олар билікте болғандағы жағдайға ұқсайды" дейді Смолл. "Тәліптер ұйғырлардың кез келген әскери әрекетінен ұялатын жағдайдан қашуға тырысты. Бірақ егер "Талибан" расымен оларды берсе, тіпті басқаша болар еді".
ҚЫТАЙДЫҢ ҮРЕЙІ
Қыркүйекте тәліптер Ауғанстанда ұйғыр содырлары жоқ деді. Алайда үйғыр жасағының орнын ауыстыру соғыс жайлаған елде олардың бар екенін көрсетеді.
Қытай саясаткерлері Ауғанстаның ұйғыр топтардың базасына айналатынына бұрыннан алаңдайды. Ұйғыр содырлары Шыңжаңды "Шығыс Түркістан" деп атап, оның тәуелсіздігі үшін ондаған жыл бойы күресіп келеді.
Шілдеде Қытай сыртқы істер министрі Ван И Қытайда "Талибан" өкілімен кездесіп, қозғалыстан содырлармен кез келген байланысын үзуді сұрады.
Қытай осы орайда президент Си Цзиньпиннің саяси стратегиясына қатысты терроризм қаупін алға тартты. 2017 жылдан бастап Қытай 1 миллионнан астам ұйғыр, қазақ, қырғыз және басқа да мұсылмандарды лаңкестікпен күресті желеу етіп қайта тәрбиелеу лагерьлерінде ұстап отыр.
Шыңжаңда мұсылман халықтардың үлесі басым. Қытай билігі олардың адалдығына бұрыннан күмәнмен қарайды.
Орталық Азиямен шектесетін Шыңжаң ауданы лаңкестік шабуыл алаңына айналды. Пекин ол шабуылдарды "Түркістан ислам партиясы" мен оның ізашары болған "Түркістан ислам қозғалысынан" көреді.
Қытай коммунистік партиясы Шыңжаңдағы басып-жаншу мен лагерьлер жүйесін құруын контртерроризм мен радикалдандыруға алаңдайтынымен ақтап алғысы келеді. Мұны 2019 жылы The New York Times жариялаған құжаттардан көруге болады.
Алайда ұйғыр содырлары төндіретін қауіп әлі дау туғызып келеді. Сарапшылар топтың үлкен шабуылдар жасауға мүмкіндігі жетпейді дейді.
2020 жылы Вашингтон "Түркістан ислам қозғалысын" шетелдік лаңкестік топтар тізімінен алып тастап, бұл топтың барына дәлел жоғын мәлімдеді.
Бірақ БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі 2020 жылғы баяндамасында Ауғанстанда жүздеген ұйғыр содыры барын жазды.
Пекин мен БҰҰ оны әлі де лаңкестік топ санайды.
ҰЙҒЫРЛАР НЕДЕН ҚАУІПТЕНЕДІ?
Қытай мен тәліптер әріптестігінің күшеюі Ауғанстандағы ұйғырларды алаңдатып отыр.
Олардың көбі – ата-анасы ондаған жыл бұрын Қытайдан көшіп келген адамдардың ұрпақтары. Ауғанстанда 2 мыңнан астам ұйғыр бары айтылады.
Пекин мен тәліптердің байланысы нығайтып жатқанда, олардың көбі Қытайдың ұйғырларға қарсы күресінен қауіптенеді.
Пекин ұйғыр белсенділерін қорқытып, сөз бостандығын шектеуге, кей жағдайда оларды Шыңжаңға экстрадициялауға тырысты.
Ауғанстандағы төрт этникалық ұйғыр Азаттыққа "Талибанның" жаңа режимі кезінде Қытайға депортацияланудан қауіптенетінін мәлімдеді. Олар тәліптердің қудалауынан қауіптеніп, аты-жөнін атамауды сұрады.
Олардың жеке куәлігінде "ұйғыр" немесе "Қытай босқыны" деп жазылғаны оларды анықтауды жеңілдетеді. Бұл ұйғыр азшылығының қаупін тереңдете түседі.
"Талибан" жоспарының Ауғанстандағы ұйғырларға бағытталғаны әзірге байқалмағанымен, бұл бірте-бірте күшейе түседі дейді сарапшылар.
"Ауғанстандағы жағдайдың қаупі ұйғырларды олай болмаса да, содыр деп атаудың жеңіл екенінде жатыр. Қытай бұрын бұл сөзді асыра пайдаланды. Егер жауапкершілік болмаса, нағыз содырдың кім екенін білу қиынға соғады" дейді Бредли Джардин.
Автор Азаттық радиосы Тәжік қызметінің хабарына сүйенді.
ПІКІРЛЕР