Велікоднымі днямі людзі прыбіраюць могілкі. Паўсюль прадаюцца штучныя кветкі, выраб і продаж якіх ужо стаў немалым бізнэсам. Могілкі набываюць выгляд садоў ці кірмашоў. Замест колішніх галашэньняў — ажыўленая гамонка. Але і да сёньня шмат дзе яшчэ людзі ўпарта трымаюцца архаічных, цікавых, а для сучаснага гараджаніна і ня надта зразумелых звычаяў і абрадаў. Пра архаічнае і мадэрнае ў сучаснай Радуніцы — гутарка з этнакультуролягам, доктарам філялягічных навук Тацянай Валодзінай.
— Тацяна, навошта на Радуніцу хадзіць на могілкі? Чаму менавіта гэты час абраны для памінаньня памерлых?
— Памінаньне памерлых у аўторак Фамінога тыдня было прызнана праваслаўнай царквой для таго, «каб пасьля сьветлага сьвята Пасхі мы маглі падзяліць з памерлымі вялікую радасьць уваскрэсеньня Хрыстовага; адсюль гэты дзень называецца Радуніцай». На прыбраныя, абкапаныя магілкі прыходзілі сваякі — перадусім каб сымбалічна далучыць памерлых да велікодных урачыстасьцяў. Бо адна з найпершых дзеяў на могілках — хрыстосаваньне з памерлымі чырвоным яйкам.
— Мо царква далучылася і тут да паганскай традыцыі? Ці было нешта падобнае да Радуніцы ў дахрысьціянскія часы?
— Менавіта Радуніца — гэта адно з тых сьвятаў, якое данесла ў сваім значэньні больш архаічных, міталягічных уяўленьняў. Бо лічылася, што ў час, блізкі да веснавога раўнадзенства, адкрываецца вырай, адтуль прылятаюць птушкі, выпаўзаюць зьмеі, ажывае прырода, і душы памерлых таксама вяртаюцца да родных сядзібаў. Дзеля сустрэчы з душамі памерлых, з продкамі і кіруецца вясковы люд, дый гарадзкі сёньня, на могілкі. Наагул, адбываньне Радуніцы на могілках нечым нагадвае паганскую трызну. Гэта дзень ня толькі для галашэньняў, але час урачыстага, стрыманага, велічнага кантактаваньня жывых і памерлых.
— Ці толькі Радуніца як дзявяты дзень пасьля Вялікадня адведзеная для ўшанаваньня продкаў?
— Якой бы маленькай ні здавалася Беларусь, але ў гэтай традыцыі пасьлявелікоднага памінаньня памерлых яна дэманструе выразную неаднастайнасьць. Бо на могілкі пачыналі хадзіць ад самога дня Вялікадня, калі заходзілі туды нават пасьля ўсяночнай, у панядзелак. А затым практычна ўсё Палесьсе, дый асобныя іншыя мясьціны, пойдзе на кладзішча ў гэты чацьвер, які называецца мяртвых Вяліканьне, Мяртвы Вялікдзень, Наўскі Вялікдзень, Мяртвых Вяліканьне, мяртвых дзень Вяліканьня, дзень мяртвых Паска. У шэрагу вёсак гэты дзень мае сваю назву. Менавіта да чацьвярга, або яго пярэдадня, прымяркоўваецца пасьлязімовае прыбіраньне магілак, што ў сьвядомасьці ўспрымалася як падрыхтоўка памерлых да іх Вялікадня.
Хацелася б заўважыць, што прызнаньне Радуніцы выходным днём у пэўнай ступені разбуральна ўплывае на традыцыю. Бо ў шэрагу мясьцінаў, дзе пра Радуніцу і чуць ня чулі, хіба што ведалі пра яе як пра царкоўны дзень памінаньня, пачалі хадзіць на могілкі, бо выходны дзень, дзеці з гораду прыяжджаюць. Прыборка пасьля гэтага дня траціла свой сакральны сэнс.
З палявых запісаў:
«Пасьля чацьвярга — эта раньшэ очэнь прэзіралі. Вот магілкі ўбраць у мяне палучылась толькі ў панядзельнік, у мяне выхадной у панядзельнік, перад Радаўніцай. І сьніцца мне — прышла я на кладбішча, магілак нет, а такія вот столікі стаяць. І такая чыстата, нігдзе ні травінкі, нічога, адны вот этыя столікі. І ўродзе бы я падхажу к маме, і такая стаіць пасуда, што я такой нікагда не відзела. Красівая такая пасуда. Я как будта гавару: „Ой, Божа ж мой, а я прышла ўбіраць“. І я маму не віжу, а яна мне з-за плячэй гаварыт: „Да не, мая дачушка, ты ж убірала к Пасхе ў сваём доме, а мы ўбіраем на сваё Веліканьне“. Паэтаму цяпер, я й дзецям сказала, мы стараемся к чацьвяргу ўсё ўбраць». (Запісана ў в. Барсукі, Кармянскі раён).
А ў Бярэзінскім раёне, дзе хадзілі на могілкі ў сам дзень Вялікадня, вырашылі не адставаць ад іншых і пайсьці на Радуніцу. Бабуля расказвае:
«... Не намі эта ўстаноўлена і не нам атменяць. У Узнажы ў Крупскім раёне ходяць на кладбішча не на Радуніцу, а на Паску. А Паска ж раньшы. Рашылі, што эта ўся акруга ходзяць на Радуніцу, а мы на Паску, давай і мы. І не пашлі на Паску, а пашлі на Раданіцу, умесьце са ўсемі. Пашлі, заслалі магілы, як у нас, скацерцямі, ставюць гарэлку, закуску. Як паднялась бура! Сабрала этыя ўсе скацерці! Як падняло тыя скарцеркі над лесам, як паразнасіла, пазанясла за тры кіламетры. Эта ёсь сьвідзецельніца. Но сама глаўная, што нікакога ветра ў акруге не было. Толькі паднялося на этым кладбішчы. Нада хадзіць у свой дзень». (Запісана ў г. Беразіно ў 2014 годзе.)
І рэзюмуе: калі ёсьць пэўная традыцыя, ня трэба яе парушаць.
— Нават прырода рэагуе?
— Нават прырода, сам космас. Бо не людзьмі гэтыя законы ўстаноўленыя, і чалавек як часьцінка космасу павінен трымацца парадку продкаў.
— Як і чым аздабляліся могілкі ў даўнія часы? Калі яшчэ не было тых кветак...
— Кветкі — сапраўды выключна сёньняшняя традыцыя. Згодна з успамінамі старажылаў, этнаграфічнай літаратурай, а дзесьці і ў жывым бытаваньні — да Вялікадня, Радуніцы на магілах, крыжах зьяўляліся новыя тэкстыльныя вырабы. Тканыя, радзей — куплёныя. У дзень Радуніцы або незадоўга да яе мяняюць фартушкі ці стужкі на крыжах. Прычым калі гэта мужчынскае пахаваньне, вешаюць ручнічок, калі жаночае — фартушок, або нават стужачку. У шэрагу раёнаў Меншчыны на агароджах навязваюць стужкі або вешаюць цюлевыя імітаваныя фартушкі для нябожчыка незалежна ад полу. Прычым тлумачэньняў гэтаму звычаю шмат.
— Чаму менавіта ручнікі, фартухі, стужкі? Які магічны, сакральны сэнс яны несьлі? І ўвогуле — навошта нечым упрыгожваць крыж? У ім ужо самім закладзены пэўны сымбаль, сэнс...
— Сапраўды, крыж — нашмат больш архаічны сымбаль, чым толькі хрысьціянскі. Недзе ён чытаецца як знак самога чалавека і нават космасу, знак яднаньня чалавека і сусьвету. Прыкладам, у асобных вёсках Гомельшчыны бралі хустку, выразалі ў ёй адтуліну, як бы для галавы, яна ахоплівала крыж, які перавязвалі, і атрымліваўся нібы чалавек у кашулі.
Але калі казаць пра традыцыю ручнікоў на могілках, тут праглядае шмат сэнсаў. Першы зь іх, самы відавочны, — эстэтыка: зрабіць прыгожа. Прыбраць, як і самую хату да Вялікадня, каб усё было чыста, ярка, прыгожа, адпаведна сьвяточнаму адчуваньню.
Але ёсьць і прыхаваныя сэнсы. Калі душы памерлых будуць вяртацца на зямлю, каб яны пазналі сваю вёску, свае родныя мясьціны. Дзесьці скажуць, што трэба ручнік памерлым, каб выцерці рукі перад сумесным сталаваньнем. Але іншыя дададуць, што пакажа ручнік шлях да неба, каб лягчэй было продкам прыйсьці да нас і вярнуцца затым у свой вырай. Але ёсьць і яшчэ адзін сэнс. Раней новае адзеньне для сябе спраўлялі менавіта на Вялікдзень. Дзеці чакалі ад дарослых новую спаднічку, кашульку. Лічылі, што і памерлыя гэтаксама маюць патрэбу ў новым адзеньні. І вось той тэкстыль — хай гэта будзе стужачка, ці, як адна бабуля сказала, «хоць нітачку ім прывяжы», — будзе падарункам памерлым да Вялікадня, каб і на тым сьвеце яны маглі справіць сабе апранаху.
— Сёньня мы шмат гаворым пра беларускі арнамэнт, у моду ўвайшлі вышыванкі. А які арнамэнт, які ўзор павінен быць на ручніках?
— У кожнай мясцовасьці вешалі ручнікі менавіта сваёй мясцовасьці. А каб расчытаць арнамэнт на ручніках, у нас пакуль яшчэ не хапае ведаў.
— Такім чынам, тэкстыль — на крыжы ці агароджы, а на самую магілку што? Калі ня кветкі?
— Магілку абавязкова парадкавалі, пасыпалі сьветлым пясочкам, дзесьці прыкладалі дзёрнам. Гэта — пакуль не зьявіліся мармуровыя, гранітныя агароджы. Усход краіны ў цэлым вылучаецца традыцыяй засьцілаць на Радуніцу могілкі абрусамі, што напаўняецца міталягічным падтэкстам і кожнага разу аказвае значны эмацыйны ўплыў на прысутных. На гэты абрус выкладалі ежу. Такі абрус і пасьля Радуніцы захоўваў свае сакральныя ўласьцівасьці, дома ім не карысталіся. Казалі: прынясеш такі абрус дадому — трэба яго хуценька папаласкаць у вадзе, каб нябожчыкам на тым сьвеце было лёгка. «После Пасхі Радаўніца, хадзілі на кладбішча, там елі і тое палаценца бралі, штоб яно ў хаце было, ад гразы». (Запісана ў вёсцы Радзін, Хойніцкі раён).
— І засланая абрусам магіла нагадвае сабою стол. Я правільна вас зразумеў?
— Гэта якраз тая акалічнасьць, якая і сёньня выклікае ў асобных суграмадзянаў абурэньне. Бо раней выкладалі на абрус ежу, нават ня ў чарку, а проста на магілку капалі крыху гарэлкі. Гэта той стол, які яднаў вакол сябе сям’ю, у жывой і мёртвай яе частках. Прычым абавязковасьць засьцілаць магілку абрусам замацавалася і ў прадпісаньнях накрываць у часе пахаваньня труну пакрывалам.
«Абедаць жа нада. Раньшы што голыя, магілка як голы стол. Цяперя як харонюць, ложуць у гроб, салфетку накідаюць. Каторым, што я схараніла і, можа, большы не пріеду, а ў іх, можа, больш нікога й няма каму хадзіць. Дык у яго ўжо ўсегда стол накрыты. Цяперь ужо ложуць. На гроб нада скацерця. Дальнія, хто ўжо к яму ня ходзіць, так дзелаюць». (Запісана ў Крычаўскім раёне).
— Вельмі спрэчным застаецца пытаньне частаваньня на могілках. Многія абвінавачваюць беларусаў, што гэта дзікунскі, барбарскі звычай. Як можна патлумачыць?
— Усё ж менавіта сумеснае сталаваньне жывых і памерлых — водгульле паганскай трызны. І тая кропля гарэлкі, і мядовая сыта, і кавалак пірага — гэта матэрыяльнае ўвасабленьне вельмі даўняй ідэі неабходнасьці духоўнага кантакту. Ежа — гэта матэрыяльны знак яднаньня.
«Яду там, выпіць у чарачку. Спрадвеку вякоў выпіўка, эта цяпер бацюшкі запрашчаюць. З глубінкі эта ідзець. Паліць трошку зямельку і яйцом пакачаць. І яйка з Вяліканьня. І яшчэ красюць яйцы ў красная. У той самай краскі, і з лука шалуха. Раньшы, бывала, на магільніку пабудуць, абед аддадуць і ідуць дамой. Раньшы ў каждай хаце быў гарманіст, і гуляюць. Посьле абеда танцы, гульня, о-ё-ёй. У абед плачуць, а после абеда скачуць». (Запісана ў вёсцы Ходасы Мсьціслаўскага раёну).
— А што елі на могілках? Відаць, тут былі і адметныя рытуалы сталаваньня?
— Было некалькі абавязковых кампанэнтаў — яйкі, булка, гарэлка або сыта. Але існавалі і мясцовыя адметнасьці. Так, у Докшыцкім раёне пяклі адмысловы хлеб «курчык», а ў Дубровенскім раёне наагул стол на Радуніцу вылучаецца багацьцем і разнастайнасьцю. Рыхтуюцца да Радуніцы як да вясельля, ідзе як бы негалоснае спаборніцтва паміж суседзямі — хто больш і багацей прынясе да таго стала. У заходняй частцы краіны звычаі на Радуніцу трошку іншыя. І мы сёньня ня можам судзіць і асуджаць тых людзей, што трымаюцца сваіх адвечных звычаяў, называць іх дзікунамі. У кожнай мясцовасьці свае звычаі.
— Я чуў, што ў асобных мясцовасьцях прыносяць на магілку зерне ці крупы. Навошта?
— Сапраўды, так. Наагул, прызначэньне ежы для памерлых увасабляецца ў рытуальным комплексе кармленьня птушак, заснаваным на архаічным успрыманьні птушак як увасабленьня душаў. Бо гэтыя крупкі і пасыпалі для птушак — душаў продкаў.
«Колькі магілак абкоцяць, і тады яйка паб’юць, пакрышаць, пцічкі паядзяць. Ета, кажуць, іхнія госьці, а можа, яны самі, іхнія душы. Душа ж няўмірушчая, на каго-та ж яе Бог атпраўляе: ілі на чалавека, ілі на пціцу — куда заслужыць душа». (Запісана ў вёсцы Старая Рудня Жлобінскага раёну.)
— Зноў я хачу вярнуцца да крыжоў. У Беларусі іх ставілі і ставяць па сёньняшні дзень ня толькі на магілах, але і на скрыжаваньнях дарог. Іх таксама на Радуніцу ўпрыгожвалі ручнікамі?
— У велікодны комплекс у цэлым і на Радуніцу ў прыватнасьці ўпрыгожвалі, а лепш сказаць — пераапраналі і іншыя крыжы, ня толькі магільныя. Перадусім гэта аброчныя крыжы на прошчах, ля крыніцаў, на ростанях. Раненька да сонца на Вялікдзень пераапранаюць лельчыцкіх каменных дзевачак. Вось такі ёсьць запіс: «Мая мама хадзіла туды на Радуніцу, эта сьвяты закон. На клады ідуць, а тады ў прошчу ў тую. Бога ўспамінаць. І хвартушкі насілі туды. Там і хрэсьцікі стаяць». (Запісана ў вёсцы Шчыткавічы Старадароскага раёну).
— А ці існуюць падобныя традыцыі ў іншых народаў? Напрыклад, у суседніх?
— Памінаньне памерлых у велікодным комплексе вядомае ва ўсіх суседзяў. Але ў такім багацьці, у такой разнастайнасьці мясцовых увасабленьняў, у тым, што захоўваюцца архаічныя карані, беларусы вылучаюцца сярод іншых. Наагул, гэта адно з увасабленьняў культу продкаў, актыўнага і актуальнага да нашых дзён.
— І ўсё ж мне падаецца, што традыцыя адзначэньня Радуніцы неўміручая. Натуральна, яна мадэрнізуецца. Вы згодныя? Мадэрнізацыя непазьбежная — ці яе можна затармазіць, павярнуцца бліжэй да традыцыі?
— Сродкі масавай інфармацыі сёньня разам з пашырэньнем ведаў адначасна разбуральна ўплываюць на традыцыю. Бо калі ў той ці іншай мясцовасьці чуюць пра звычаі з суседняга рэгіёну, намагаюцца і гэта перанесьці на сябе. Даволі разбуральны ўплыў на традыцыю аказвае і праваслаўная царква. Натуральна, царкоўнікі дзейнічаюць у межах сваіх правілаў. Аднак гэтая суцэльная забарона ежы на могілках, якая сёньня ідзе ад сьвятароў, успрымаецца ў штыкі носьбітамі традыцыі, якія кажуць: «Ня мы гэта прыдумалі, не на нас гэта скончыцца». Таму сытуацыя зазнае зьмены, натуральна. Але мець рацыю будзе той, хто паводле звычаю продкаў і законаў сваёй мясцовасьці калі і ідзе з чаркай, дык ідзе з адной чаркай, як кажуць, з кропляй, і ня будзе на магілах чужога нашай традыцыі банкету.
— Дык каму патрэбныя ручнікі — памерлым ці жывым?
— Памерлым. Але яшчэ больш — жывым.
