Некалькі беларусаў расказалі Свабодзе, як яны ў часы Савецкага Саюзу слухалі заходнія радыёстанцыі, нягледзячы на палітыку партыі і глушэньне сыгналу.
Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году беларускія ўлады выціснулі з краіны ці адправілі за краты вялікую колькасьць тых грамадзян, хто адкрыта выказваў сваю незадаволенасьць іх дзеяньнямі і палітычным рэжымам. Публічныя пратэсты зьвяліся да адзінкавых адчайных акцый. Зьяўляюцца новыя іх формы ў выглядзе праяваў салідарнасьці з роднымі рэпрэсаваных ці паглыбленьня ў вывучэньне беларускай мовы і гісторыі. Свабода працягвае цыкль публікацый, прысьвечаных таму, як беларусы пратэставалі ў часы СССР. Першая зь іх — пра марш гіпі ў Горадні, які прайшоў у 1971 годзе, другая — пра бунт у Слуцку, калі суд спалілі разам з судзьдзёй, трэцяя — пра Мядзельска-Смаргонскае падпольле, калі школьнікі аб’ядналіся супраць Сталіна.
Выбух глыбокай ноччу
«Я павёз снарад. А яшчэ трэба было закапаць шрыфт кудысьці, ну і схаваць праграму з плянам. Да мяне ў аўтобусе падышоў чалавек і спытаў: «Чамаданчык гэты ваш?». Я кажу: «Так». «Вазьміце яго, я зь міліцыі, — і паказаў. — Дакладна такі ж чамаданчык быў выкрадзены на вакзале. Так што давайце пройдзем у пастарунак».
Такім дыялёгам скончылася спроба падарваць менскую радыёвежу, пры дапамозе якой глушылі сыгналы заходніх радыёстанцый, у 1963 годзе. Чалавекам з чамаданчыкам быў 21-гадовы студэнт політэхнічнага інстытуту Сяргей Ханжанкоў.
Сяргей нарадзіўся ў Магаданскай вобласьці, куды быў высланы ягоны бацька. У 1955 годзе сям’і дазволілі вярнуцца ў Менск. Хлопец слухаў Радыё Свабода, «Голас Амэрыкі», «Бі-бі-сі», «Нямецкую хвалю» на прымачы «Менск-55». Разам з аднадумцамі яны вырашылі стварыць антысавецкую арганізацыю.
Сяргей меў вайсковую спэцыяльнасьць сапэра. Таму першым дывэрсійным учынкам паплечнікі выбралі падрыў «глушылкі» на Залатой Горцы ў Менску.
«На зьмены нейкія пасьля свайго акту я не разьлічваў, проста хацеў абудзіць цікавасьць людзей да праблемы свабоды слова, дзяржаўнага ладу. Чаму ў нас глушаць заходнія радыёстанцыі, чаму яны ня глушаць нашых радыёперадач», — расказваў Свабодзе Сяргей Ханжанкоў.
Хлопцы ведалі месца каля Глыбокага, дзе захоўвалі снарады часоў Другой усясьветнай вайны. Адкапалі іх, прывезьлі ў Менск.
«Усе разьлікі зрабілі. Думалі, што выбух трэба зрабіць глыбокай ноччу ў дрэннае надвор’е, каб не было выпадковых мінакоў. Дамы далёка ад гэтай „глушылкі“. Спадзяваліся на лепшае. І спадзяваліся, што пасьля гэтага выбуху ўдасца кудысьці ўцячы, за мяжу. Схавацца ў Савецкім Саюзе немагчыма», — расказваў Ханжанкоў.
Аднак адзін з удзельнікаў групы здаў паплечнікаў КДБ. Сяргея разам з выбухоўкай затрымалі. Ханжанкова асудзілі на 10 гадоў лягераў, іншыя ўдзельнікі групы атрымалі па 10 і 7 гадоў. Свой тэрмін Ханжанкоў адбываў у Мардовіі.
У 1973 годзе Сяргей Ханжанкоў вызваліўся і вярнуўся ў Менск. Працаваў у Беларускім дзяржаўным інстытуце праектаваньня аўтадарог, на заводзе імя Кірава. Працягваў грамадзкую дзейнасьць. Удзельнічаў у акцыях памяці ахвяраў сталінскіх рэпрэсій, быў назіральнікам за палітычнымі судамі над Мікалаем Аўтуховічам, Алесем Бяляцкім, у справе падрыву менскага мэтро.
Памёр Сяргей Ханжанкоў у 2016 годзе. Ягоная дачка Вера Лях перадала Свабодзе прымач бацькі. Незадоўга да сьмерці Ханжанкоў прапаноўваў павесіць на менскую глушылку шыльды з надпісамі вялікімі літарамі: «Свабода», «Голас Амэрыкі», «Бі-Бі-Сі», «Нямецкая хваля».
У 2018 годзе на глушылцы хацелі зрабіць аглядную пляцоўку. Падчас пратэстаў 2020 году на ёй зьявіліся нацыянальныя сьцягі.
Сяргей Ханжанкоў стаў адным з сымбаляў беларускага супраціву савецкага часу. Ягоная гісторыя стала шырока вядомай ў Беларусі толькі ў пачатку 2000-х гадоў. З 2018-га ў Беларусі зьявіўся мэдаль імя Сяргея Ханжанкова.
«Уся намэнклятура гэта слухала»
Беларускі палітык і журналіст Сяргей Навумчык расказаў Свабодзе, што ён пачаў слухаць заходнія радыёстанцыі разам з бацькам Іосіфам Навумчыкам у сярэдзіне 1970-х гадоў. Яны тады жылі ў Віцебску. Бацька быў сакратаром Віцебскага гаркаму партыі, сябраваў з Генадзем Бураўкіным, Уладзімерам Караткевічам, быў у добрых адносінах з Васілём Быкавым.
«Бацька слухаў заходнія галасы рэгулярна... У яго была даволі высокая пасада. Тым ня менш ён слухаў. Ведаю, што слухалі і ягоныя калегі. Бо калі яны зьбіраліся на дзень народзінаў ці нейкія сьвяты, я чуў такія размовы... Уся намэнклятура гэта слухала. Самыя цынічныя анэкдоты пра Брэжнева я чуў якраз у сем’ях эліты — вайсковай, партыйнай, тэатральнай», — кажа суразмоўца.
Калі Іосіф Навумчык стаў сакратаром абкаму партыі, ён прыносіў дадому «тасоўкі» — паведамленьні інфармацыйных агенцтваў, успамінае Сяргей.
«Блакітная тасоўка была для службовага карыстаньня, чырвоная — з грыфам „совершенно секретно“. Там былі закрытыя матэрыялы, якія рассылаліся па сьпісе. Іх атрымлівалі саюзныя міністры, сакратары ЦК кампартый саюзных рэспублік, сакратары абкамаў. І я час ад часу, прызнаюся, у гэтыя матэрыялы заглядаў. Там былі цытаты з заходняй прэсы і з прэсы сацыялістычнага лягера», — успамінае Сяргей Навумчык.
Суразмоўца зазначае, што праз такі доступ да інфармацыі бацька быў вельмі дасьведчаным. Але і ён слухаў «Голас Амэрыкі», BBC, Радыё Свабоду, у тым ліку беларускую Свабоду. У бацькі быў транзыстар VEF 202, які каштаваў 70-80 рублёў.
«Прызнацца, што ты слухаеш „Голас Амэрыкі“»
Сяргей Навумчык успамінае, што яшчэ школьнікам свабодна абмяркоўваў палітыку на перапынках з аднаклясьнікамі. Кажа, пра пачутае на Свабодзе ці BBC гаварылі і на заводах.
«Па маіх адчуваньнях, калі я быў школьнікам у 1970-я, слухалі практычна ўсе. Гэта быў ужо час, калі прызнацца, што ты слухаеш «Голас Амэрыкі», не было крамолай... Калі б парторг прыйшоў у КГБ і сказаў: «У мяне ёсьць рабочы, ён слухае „Голас Амэрыкі“, у яго б спыталі: „Ну і што?“ Запісалі б яго, узялі б „на аловак“. Можа быць, выклікалі б на прафіляктычную гутарку», — мяркуе ён.
Калі Сяргей Навумчык езьдзіў працаваць у будаўнічыя атрады ў Карэлію, то, зь ягоных словаў, і там студэнты свабодна слухалі заходнія радыёстанцыі.
«Хтосьці глядзіць праграму „Время“, хтосьці слухае „Голас Амэрыкі“ ці Свабоду. Гэта яго справа. Астатнія займаліся сваімі справамі, гарэлку пілі», — расказвае ён.
Як успамінае суразмоўца, у сярэдзіне 1980-х гадоў праз канфлікт з дэканам факультэту журналістыкі яго пасярод вучобы адправілі ў армію на два гады ў Заслонава Лепельскага раёну. Там ён купіў транзыстар за 50 рублёў і слухаў яго ў афіцэрскім інтэрнаце. Ён мяркуе, што калі б яму і зрабілі заўвагу, то ён бы адказаў, што слухае «варожыя галасы», каб праводзіць палітынфармацыю з салдатамі.
«Я нават ня памятаю нейкіх спрэчак у афіцэрскім асяродзьдзі, бо ўсім усё было зразумела, што гэтая сыстэма прагніла, што Чарненка паўтруп... Гэта было ўжо абсалютнае загніваньне сацыялізму, загніваньне СССР, загніваньне камунізму. Да гэтай палітыкі ні ў кога ніякай цікавасьці не было», — тлумачыць палітык.
Навумчык адзначае, што большыя праблемы маглі ўзьнікнуць, калі чалавек запісваў заходнія перадачы і потым распаўсюджваў улёткі з гэтай інфармацыяй. За гэта маглі абвінаваціць у «антысавецкай агітацыі». Ён чуў, што ў 1960-я гады жанчыну асудзілі на 15 гадоў турмы за тое, што слухала беларускія перадачы на мадрыдзкім радыё, якія рыхтавалі ў тым ліку Янка і Івонка Сурвілы.
«Больш за 3-4 хвіліны слухаць было цяжка»
Увесь час праблема была ў тым, што кепска лавіўся сыгнал, адзначае Сяргей Навумчык.
«Спачатку ішло нармальна, але хвілін праз 15-20 ужо ішлі шумы і трэба было пераключацца на іншую станцыю. Слухалі фрагмэнтамі. Бо далей ужо, безумоўна, працавалі глушылкі», — кажа ён.
У войску, расказвае Навумчык, ён устаўляў дрот у прымач, а другі канец вешаў на мэталічны карніз. Тады якасьць гуку паляпшалася, але празь некалькі хвілінаў пагаршалася настолькі, што ўжо нічога не было чуваць. Найгоршы гук быў у беларускай Свабоды, успамінае ён.
«Больш за 3-4 хвіліны слухаць было цяжка. Прынамсі ў гарадах у Лепельскім раёне. Затое калі мы паехалі на палігон, на вайсковыя вучэньні, гэта паўночная частка Віцебскай вобласьці, там гучаньне было ідэальнае. І ў Капусьціным яры. Гэта мяжа Астраханскай вобласьці Казахстану. Там вялізны палігон, адкуль запускалі першыя савецкія ракеты. У нас былі намёты ў полі. Навокал кілямэтраў на 5-10 нікога не было», — кажа ён.
«Жаданьне больш праўдзівай інфармацыі»
Навумчык памятае, як з радыё даведаўся пра гісторыю Аляксандра Салжаніцына, якога выслалі з СССР у 1974 годзе. Слухаў па радыё фрагмэнты ягонай кнігі «Архіпэляг ГУЛАГ». Дзякуючы заходняму радыё ён адкрываў, што кіраўніцтва СССР не аднароднае.
«У тых сакрэтных „тасоўках“ не было ні слова пра ўзаемаадносіны Брэжнева з Андропавым, пра ўзаемаадносіны ўнутры савецкага кіраўніцтва. Палітбюро прадстаўлялася маналітным, а яно не было маналітным. Я зь цікавасьцю слухаў камэнтары палітолягаў, крэмлінолягаў пра канфлікты ці розьніцу пазыцый у савецкім кіраўніцтве. Я разумеў, што ёсьць розьніца паміж, скажам, Гарбачовым і Чарненкам ці Андропавым», — кажа ён.
Ён успамінае, што пасьля сьмерці кіраўніка СССР Канстанціна Чарненкі больш прагрэсіўная эліта хацела, каб краіну ўзначаліў Міхаіл Гарбачоў, а ня Юры Андропаў.
Навумчык адзначае, што заходнія радыёстанцыі слухалі, каб насыціць інфармацыйны голад.
«Гэта не была безумоўная форма пратэсту. Бо чаго пратэставаць, калі ты ведаеш, што твой сусед па партыі дома таксама слухае гэтую станцыю? Думаю, гэта было жаданьне больш праўдзівай інфармацыі, адрознай ад афіцыйнай. Таму радыёгаласы адыгралі сваю ролю ў фармаваньні сьвядомасьці пакаленьня, на якое прыпалі часы перабудовы, змаганьня за незалежнасьць», — кажа Навумчык.
Навумчык мяркуе, што, хоць многія слухалі заходнія радыёстанцыі, сэнс глушыць сыгнал усё адно быў, бо праз гэта істотна пагаршалася якасьць прыёму.
«Гэта дзейнічае на псыхіку чалавека, таму што ты можаш адну-дзьве хвіліны пакруціць ручку прымача, але ня будзеш гэта рабіць паўгадзіны», — мяркуе ён.
«Савецкі Саюз абрынуўся на кухнях і ў галовах»
Рэжысэрка Вольга Нікалайчык расказала Свабодзе, што пачала слухаць заходнія радыёстанцыі разам з бацькамі ў 10 гадоў. Гэта быў канец 1970-х, іхная сям’я тады атрымала кватэру ў Менску.
«Тата ў сваім пакоі па начах слухаў „Голас Амэрыкі“ на расейскай мове. Ён услухоўваўся. Увесь час нешта зьнікала. Ён абураўся, што ў прымач нешта яшчэ трэба было ўстаўляць, каб ён лепш лавіў», — успамінае Вольга.
Яна дадае, што бацька Аляксандар Нікалайчык слухаў радыё перад працай, пасьля працы і ў выходныя.
«А што яму яшчэ было рабіць? Ён яшчэ кніжкі чытаў», — разважае суразмоўца.
Бацька Вольгі быў камуністам, працаваў у цывільнай авіяцыі, рамантаваў самалёты. Яна ўспамінае, што старэйшыя не казалі ёй, што слухаюць «варожыя галасы, дзе гавораць праўду», каб дзіця камусьці іншаму не расказала. Толькі калі Вольга падрасла, бацька расказаў ёй пра гэта.
«Былі часы застою. Людзі мелі патрэбу ў праўдзе... У нас уся вёска каля Слуцку слухала. Хлопцы былі на 5-6 гадоў старэйшыя, вучыліся ў тэхнікумах. Прыяжджалі на матацыклах, да раніцы каля нашай хаты тусілі. Слухалі Севу Наўгародцава, „горад Лёндан, BBC“. Адзін Юра такі быў. Ён Наўгародцаву напісаў, і той прыслаў яму сваё фота, і яно дайшло. Мне тады было 16-17 гадоў», — дзеліцца Вольга.
Яна ўспамінае, што пра аварыю на Чарнобыльскай АЭС яны даведаліся спачатку з «Голасу Амэрыкі». Слухалі таксама пра вайну ў Афганістане.
«Савецкі Саюз абрынуўся на кухнях і ў галовах, бо людзі слухалі праўду», — мяркуе суразмоўца.
Яна кажа, што слухалі заходняе радыё асьцярожна. Але калі да іх дадому прыходзілі госьці, пры іх радыё не выключалі. Кажа, што ейнага бацьку лічылі аўтарытэтным у двары, пыталіся, што ён думае з нагоды розных падзей. Потым Аляксандар Нікалайчык, са словаў дачкі, кінуў свой партбілет дырэктару заводу яшчэ да распаду Савецкага Саюзу. Яго тады ня звольнілі, але і не павысілі да начальніка цэха.
«Наслухаўся. Ён моцна перажываў за польскую „Салідарнасьць“. У яго была патрэба слухаць, ведаць праўду. Ён заўсёды быў нацыянальна скіраваны. Гаварыў на трасянцы. Шмат чытаў беларускамоўнай літаратуры. У нас Гарэцкі стаяў дома. Маці сеткамі насіла кнігі з працы», — расказвае суразмоўца.
Потым бацька захварэў на рак і неўзабаве памёр. У 1992 годзе яго хаваў увесь завод, успамінае дачка.
На думку Вольгі, слухаць заходнія радыёстанцыі ў савецкі час было неабходнасьцю.
«Людзі разумелі, што да камунізму ўжо не дажывуць, хоць кожны дзень гэта абяцалі па раніцах. Сьмяяліся з гэтага. Людзі скептычна да ўсяго ставіліся. Цудоўна разумелі, як мы кепска жывём. Гэта была патрэба, як паветра, — слухаць праўду», — падсумоўвае яна.
Надоі і цаліна
Сябра БХД Сяргей Верамеенка расказаў Свабодзе, што ў дзяцінстве, у канцы 1970-х, разам з бацькамі слухаў «Голас Амэрыкі», Радыё Свабода, «Нямецкую хвалю», BBC зь Севам Наўгародцавым. Сям’я тады жыла ў Горадні. Радыё слухалі па вечарах, пасьля працы. Каб лепш прымаў сыгнал, бацька паставіў дадатковую антэну ў хаце. Слухалі таксама музыку гуртоў Pink Floyd, Queen.
«Сева Наўгародцаў кажа: „А сейчас, уважаемые товарищи, я вам поставлю свежую, вот она ещё пахнет, эта пластиночка Queen. А перед этим я вам расскажу свежий анекдот, пока ставлю её на проигрыватель“», — успамінае суразмоўца.
Ён памятае, што сыгнал глушылі.
«Гук станавіўся глухі, цягнуўся, потым зьнікаў. Трэба было трошкі пакруціць. У нас стаялі глушылкі ў Панямуні (вёска каля Горадні, пазьней яе ўключылі ў межы горада. — РС) хіба... Радыёла была вельмі добрая. Там было пазначана: Варшава, Прага, Будапэшт. Менавіта на тых хвалях і ішлі гэтыя станцыі», — кажа Сяргей.
Верамеенка ўспамінае, што па радыё расказвалі пра такія рэчы, якіх ён яшчэ не разумеў, прыкладам пра інфляцыю і карупцыю. Бацька патлумачыў яму, што гэта «калі ў краме чэрствы хлеб». Калі потым яны пайшлі ў краму і ўбачылі там чэрствы хлеб, малы Сяргей сказаў на касе: «У вас карупцыя і інфляцыя».
Суразмоўца памятае, як на заходніх радыёстанцыях расказвалі пра вайну ў Афганістане.
«Што гэта дзікая вайна, што гэта інтэрвэнцыя. Гэта было нязвыкла чуць. Як гэта? Нам усе гавораць, што мы за мір, нам па 10 капеек кажуць прыносіць у Фонд міру. А тут аказваецца, што Савецкі Саюз агрэсар. Як гэта агрэсар? У школе гавораць, што Амэрыка агрэсар. Гэта ўсё выхоўвала крытычнае мысленьне», — дзеліцца думкамі Сяргей.
Суразмоўца ўспамінае, як на «Голасе Амэрыкі» сказалі, што Брэжнеў памёр.
«На наступны дзень мы прыйшлі ў школу. Усе хадзілі такія смутныя, ціхія. Паміж сабой казалі, што ўсё, цяпер на нас Амэрыка нападзе», — успамінае ён.
Ягоны бацька быў партыйцам, узначальваў домакіраўніцтва. Ён ведаў, што іншыя людзі таксама слухалі заходняе радыё.
«Бо адкуль ты навіны возьмеш, калі расказваюць толькі пра надоі, пра цаліну? У школе казалі, што ў Амэрыцы дзікі капіталізм, нэграў лінчуюць... Мы ўсе мусілі дзякаваць партыі, што ў нас усё добра. Потым прыходзіш у краму, а там таблічка стаіць: „Сьмятана будзе заўтра“. Назаўтра прыходзім з бацькам, і зноў таблічка стаіць: „Сьмятана будзе заўтра“», — расказвае ён.
Форум