Як вядома, пра нябожчыкаў: aut bene aut nihil — альбо добра альбо нічога. Мне больш даспадобы іншае: aut bene aut veritas — альбо добра альбо праўду.
Калі б у маёй кнігі «Імёны Свабоды» надарыўся працяг, уладыка Філарэт ня стаў бы яе героем. Але героем найноўшай гісторыі Беларусі, у зямлі якой — відаць жа, не бяз волі яго самога — знойдзе апошні спачынак, Філарэт, безумоўна, быў. Пра гэта лішні раз сьведчыць безьліч водгукаў на ягоны сыход, сярод якіх і прыгады тых, каго не западозрыш у няшчырасьці: дэпутатаў незалежнасьці Пятра Садоўскага і Сяргея Навумчыка.
Мне таксама выпала быць знаёмым з уладыкам, ня раз сустракацца і гутарыць зь ім, быць у супольных паездках у мой родны Полацак, а нават сядзець за адным бяседным сталом. Таму ў памяці ёсьць свая прысьвечаная ўладыку «шуфлядка». Хачу выцягнуць адтуль некалькі ўспамінаў.
Найперш паказалася з гэтай шуфлядкі першая сустрэча ў ягоным экзархатаўскім кабінэце, куды гаспадар запрасіў на знаёмства пасьля маіх кніг пра Эўфрасіньню Полацкую. Памятаю, я назваў яго Кірылам Варфаламеевічам, на што пачуў прапанову зьвяртацца прасьцей: уладыка Філарэт ці проста ўладыка. Тады апрача ўсяго іншага, я неспадзявана для самога сябе натхніўся і распавёў уладыку пра разгромленае расейскімі жандарамі таемнае таварыства філарэтаў, што заасацыявалася зь ягоным імем. Не сказаў бы, што мой гістарычны экскурс надта спадабаўся, але ўладыка з уласьцівай яму ветлівасьцю і талерантнасьцю самавіта ківаў: «интересно, интересно».
Я пачуў у той дзень, у прыватнасьці, і падзяку за тое, што, прыяжджаючы ў Менск, шмат разоў у нашай кватэры знаходзіў прытулак знакаміты цяпер мастак-ювэлір Мікола Кузьміч, які некалькі гадоў працаваў над узнаўленьнем Крыжа сьвятой Эўфрасіньні. (Мікола часта заяўляўся з прыстаўленым дзяржаўным ахоўнікам, і дзеці прасілі патрымацца за пісталет-аўтамат.)
Крыж узнаўляўся з дабраславеньня Філарэта. Думаю — калі б экзархам была іншая асоба — дабраславеньне на гэтую вялікую і патрэбную ня толькі царкве працу таксама было б атрымана. Але вось ці дала б тая іншая асоба, як гэта зрабіў уладыка, дабраславеньне гісторыку Фёдару Крываносу на працу ў архівах КГБ? Вынікам тых росшукаў стала кніга «У Бога мёртвых нет. Неизвестные страницы из истории Минской епархии. 1917 — 1939 годы». Назва гаворыць сама за сябе.
А вось на што дабраславеньня, на маю думку, не было б атрымана (чамусьці не сумняюся, што не далі б яго і пераемнікі Філарэта на пасадзе экзарха), дык гэта на помнік нерэабілітаванай «варагіні народу», непахіснай грамадзянцы БНР, паэтцы Ларысе Геніюш. Помнік аўтарства скульптара Міхася Інькова быў усталяваны ў Зэльве на цьвінтары Сьвята-Траецкай царквы ў 2003 годзе. Улады спрабавалі падняць на яго руку, але зэльвенскі сьвятар айцец Аляксандар рашуча стаў на абарону: паставілі з дабраславеньня мітрапаліта, толькі зь ягонага дабраславеньня і дэмантаваць дазволім. Такога дабраславеньня Філарэт ня даў, і кветкі да помніка нясуць дагэтуль.
Прыблізна ў той самы час пошта адзін за адным прынесла два лісты ад знаёмых настаўніц. Іх аўтаркі пісалі мне як палачаніну пра адно і тое ж: прывезьлі вучняў на экскурсію ў Полацак, пад’ехалі да манастыра, манашка-эскурсаводка зайшла ў аўтобус і загадала падняць рукі тым, каго хрысьцілі ў касьцёле. І ў выніку: «Сидите здесь, вам в святую обитель не позволено». Я перадаў лісты Філарэту і больш пра такое цемрашальства ня чуў.
Зразумела, пры ўсім пры тым я бясконца далёкі ад ідэалізацыі ўладыкі. Але яшчэ адзін успамін з шуфлядкі сабе дазволю.
У 1998 годзе на праваслаўнае Крыжаўзьвіжаньне ў Полацак прыехаў маскоўскі патрыярх Алексій. На літургію ў Крыжаўзьвіжанскім саборы Спаса-Эўфрасіньнеўскага манастыра і на наступную трапэзу Філарэт даволі нечакана запрасіў і мяне. Нечакана — бо зусім нядаўна я на загад палкоўніка Замяталіна (яго кінулі наводзіць парадак у сфэры друку) быў звольнены з выдавецтва «Мастацкая літаратура» і Філарэт — мне дакладна вядома — быў у курсе.
На літургію ў храм — столькі зьехалася менскага і абласнога начальства — было ня ўплішчыцца. Гэтая самая сьціжма, зрэдку прарэджаная людзьмі з культурнага поля, апынулася і за сталамі ў манастырскай трапэзнай. Запомнілася, як чыноўнікі рознага рангу тачыліся бліжэй да Алексія, каб недзе паблізу сфатаграфавацца, і як патрыяршыя ахоўнікі бесцырымонна засьвечвалі стужкі і, чытаючы аматарам фатасэсіяў натацыю, праводзілі іх на месца.
Потым у сьценах трапэзнай натхнёна забразгаталі нажы і відэльцы, зазьвінелі келіхі і пачаліся прамовы-тосты. І тут, жуючы манастырскія грыбочкі, я раптам пачуў, што слова даецца «гражданину сего Богом хранимого города писателю Владимиру Орлову». Чаго-чаго, а гэтага я зусім не чакаў. І, відаць, не адзін я, бо ў шчыльных шэрагах прысутных начальнікаў адчулася відавочнае незадавальненьне.
Даслоўна ўжо не ўзгадаю, што казаў з келіхам чырвонага ў руцэ, але напачатку, зьвярнуўшыся да патрыярха, я выказаў упэўненасьць, што той старажытную беларускую мову разумее без перакладчыка. Алексій паважна заківаў, а Філарэт ухвальна бліснуў вачыма. Само сабой сфармулявалася і тое, што высокага госьця мы вітаем ў нашай незалежнай эўрапеўскай дзяржаве. Далей пайшло лягчэй — пра Полацак, Спасаўскі храм і ягоныя ўнікальныя фрэскі, што захаваліся яшчэ і таму, што продкі беларусаў ня зьведалі татара-мангольскага ярма...
Карацей, не пасьпеў я сесьці, як ускочыў атаман нейкага тагачаснага ці то віцебскага ці то ўсебеларускага «казацтва». «Святой отец, вы не подумайте! Мы навеки с Россией, с братским русским народом!» — казачок ажно захлынаўся ад вернападданасьці. «Присядьте уважаемый! — напоўніў трапезную густы зычны голас Філарэта. — Вам никто слова не давал! Послушаем уважаемого (цяпер на гэтым слове быў зроблены націск) режиссера Бориса Луценко».
Філарэта я знайшоў у сьпісе ўзнагароджаных ордэнам Францыска Скарыны. Божа, колькі там кавалераў, што адразу прыводзяць на памяць разьятранага «казацкага» атамана! А вось да Кірыла Варфаламеевіча Вахрамеева пытаньняў ня ўзьнікла.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
