Барбара Паляшук жыве ў Гайнаўцы. Менавіта яна ладзіць у горадзе шэсьце, якое крытыкуюць мясцовыя ўлады, шмат тамтэйшых беларусаў, частка польскіх палітыкаў і беларускае МЗС. Перад нядзельным маршам яна адказала на пытаньні Радыё Свабода.
Шэсьце ў гонар пасьляваенных польскіх падпольнікаў адбудзецца ў Гайнаўцы пяты раз. Штогод яно праходіць напярэдадні Нацыянальнага дня «Выклятых жаўнераў». Ён адзначаецца 1 сакавіка. У гэты дзень у Польшчы ўшаноўваюць удзельнікаў антыкамуністычнага руху пасьля ІІ Усясьветнай вайны.
У Гайнаўцы марш штогод праходзіць у атмасфэры скандалу. Усё таму, што падчас шэсьця яго ўдзельнікі нясуць плякат з выявай Рамуальда Райса «Бурага».
Хто ён такі:
- Капітан Войска Польскага, камандзір падразьдзяленьняў Арміі Краёвай, а пасьля жаўнер антыкамуністычнага падпольля.
- У выніку рэйду ягонага аддзелу ў студзені-лютым 1946 году згарэлі часткова або цалкам беларускія вёскі на Падляшшы: Залешаны, Волька, Шпакі, Зані, Канцавізна.
- Ад куляў або ў полымі загінулі 79 чалавек, у тым ліку жанчыны і дзеці.
- У 1949 годзе яго пакаралі сьмерцю за ваенныя злачынствы.
- У 1995 годзе суд у Варшаве скасаваў сьмяротны прысуд. Паводле суду, забойствы праваслаўных сялян учыняліся ва «ўмовах найвышэйшай неабходнасьці для аднаўленьня незалежнасьці польскай дзяржавы».
- У 2005 годзе сьледчыя Інстытуту нацыянальнай памяці зрабілі выснову, што дзеяньні Рамуальда Райса «мелі прыкметы генацыду» ў дачыненьні да праваслаўных беларусаў.
«Я полька і маю права адзначыць гэтае сьвята»
— Барбара, вы родам з-пад Гайнаўкі. Ці маеце беларускія карані?
— Я полька. Але ў маёй сям’і ёсьць і праваслаўныя, і каталікі. На Падляшшы ў гэтым нічога незвычайнага.
— Як праваслаўная частка вашай сям’і ставіцца да таго, што вы арганізуеце такі марш?
— Большасьць маіх блізкіх сяброў — гэта праваслаўныя. Але, шчыра кажучы, я не дзялю сваіх сяброў паводле канфэсіі. Ніхто зь іх ня ставіцца да мяне іначай, чым іншыя, толькі таму, што я арганізую гэты марш. Магчыма, ёсьць людзі, якія са мною не пагаджаюцца. Але гэта жыцьцё. Людзі не заўсёды пагаджаюцца зь іншымі на 100%. Але ў сьвяты яны сядаюць разам за адзін стол.
— Беларусы Падляшша штогод кажуць пра тое, што ў Гайнаўцы жыве шмат беларусаў, у тым ліку нашчадкі ахвяраў «Бурага», і што шэсьце ў такім месцы неэтычнае. Што вы ім адкажаце?
— 1 сакавіка ў Польшчы адзначаецца дзень «Выклятых жаўнераў». Гэта дзяржаўнае сьвята. Гайнаўка, як бы там ні было, — гэта польскі горад. Я полька і маю права адзначыць гэтае сьвята. Мне часта задаюць пытаньне: а чаму нельга правесьці шэсьце ў іншым месцы? Адказ вельмі просты. Напрыклад, «Інка» (падпольніца. — РС) паходзіць з Нараўкі, якая тут непадалёк. Менавіта на гэтай зямлі дзейнічала V Віленская брыгада.
«Адмовімся ад „Бурага“ — заўтра скажуць адмовіцца ад астатніх»
— Дзейнічаў і капітан Райс. Менавіта яго беларусы Падляшша лічаць злачынцам і пратэстуюць супраць яго гераізацыі.
— Мне здаецца, што безупынныя размовы пра капітана Райса — гэта перабор. Ніхто не зьвяртае ўвагі на іншых герояў, якіх мы ўшаноўваем. Я ня раз чула дакор, што мы робім маршы ў гонар Райса. Гэта поўная лухта. Мы арганізуем марш у гонар усіх «выклятых жаўнераў». Але калі нехта кажа нам няпраўду пра «Бурага», то мы яго баронім, бо наш погляд на яго асобу зусім іншы.
— А хто ён асабіста для Вас?
— Для мяне ён герой з трагічнай гісторыяй і адзін з самых незаслужана пакрыўджаных жаўнераў польскага падпольля, вакол якога ўзьнікла шмат мітаў, бо яго абвінавачваюць у матывах, якімі ён не кіраваўся. Але ў нашым рэгіёне ёсьць праблема з ушанаваньнем «Выклятых жаўнераў» у прынцыпе. Нейкі час таму ў Нараўцы адбываўся канцэрт у гонар «Інкі». І СМІ пісалі, што гэта стварэньне канфлікту. Калі ўшаноўвалі «Лупашку», то нас зноў абвінавачвалі. Тут гаворка ня толькі пра «Бурага». Я лічу, што вялікая адказнасьць ляжыць на СМІ і палітыках. Палітыкі выкарыстоўваюць гэта ў сваіх мэтах, а СМІ зарабляюць на сварках паміж людзьмі. Таму яны яшчэ больш падліваюць алею ў агонь. Ці чыталі вы ў СМІ, што я як арганізатарка ўзгадваю на маршы пра беларусаў і праваслаўных сярод жаўнераў падпольля? Мы ніколі не адмаўлялі, што былі выпадковыя ахвяры.
— Штогод на маршы ёсьць транспарант з выявай «Бурага». Ці ня лепш было б пазьбягаць яго партрэту, калі ў Гайнаўцы жывуць сем’і ягоных ахвяраў?
— «Буры» — адзін з «выклятых жаўнераў». Да нас часам зьвяртаюцца людзі і прапануюць адмовіцца ад «Бурага». Але мы ведаем, што будзе далей. Адмовімся ад «Бурага», а потым нам скажуць адмовіцца ад «Лупашкі». Адмовімся ад «Лупашкі», будуць заклікаць адмовіцца ад «Інкі». Мне ўжо раілі паехаць у Нараўку і паразмаўляць зь людзьмі, каб яны расказалі, якая насамрэч была «Інка».
«У аддзелах „Бурага“ былі беларусы і праваслаўныя»
— Але 79 ахвяраў, пра якіх гаворыцца — гэта ахвяры «Бурага», ня «Інкі» ці «Лупашкі». Менавіта яго асоба спараджае папрок у бок маршу — што гэта правакацыя.
— Ніхто нікога не правакуе. Мой брат праваслаўны, у Беларусі ў мяне ёсьць сябры, яны ведаюць, які я чалавек. І мяне крыўдзяць словы аб правакацыі. Нас дэманізуюць. Я ведаю, што я раблю і дзеля чаго, ня маю жаданьня канфліктаваць. Але мяне паставілі ў такую сытуацыю, што я мушу ўвесь час даказваць, што я не вярблюд. Нас не цікавяць ніякія канфлікты. У сувязі з трагедыяй у Залешанах было некалькі падзеяў цягам апошніх месяцаў, калі ўшаноўвалі ахвяраў. Ці хтосьці перашкаджаў людзям ушаноўваць забітых?
— Я пра гэта ня чуў, але пагадзіцеся, што перашкаджаць жалобным захадам было б надта эпатажна?
— Я кажу нават пра звычайныя дыскусіі. Былі сустрэчы з гісторыкам Алегам Латышонкам. Ніхто не сварыўся на гэтых спатканьнях. Мы таксама не пагаджаемся з пэўнымі рэчамі, пра якія кажа іншы бок. Напрыклад, што вырашальным быў рэлігійны ці нацыянальны фактар.
— Ёсьць багата сьведчаньняў, які кажуць пра адваротнае. У Бельску дагэтуль жыве спадарыня, маці якой забілі жаўнеры «Бурага». Партызаны спыталіся ў яе маці пра паходжаньне. Яна падманула, адказаўшы, што яна полька. Але яе выдала суседка. Маці застрэлілі.
— Мае погляды не ўзяліся зь неба. Ёсьць гісторык Казімеж Краеўскі, які займаецца гэтай тэмай. Ён апісвае ў сваіх працах, як гэтыя сьведчаньні зьяўляліся. Калі ў нейкай справаздачы прыводзяць словы дзяўчынкі, якая тады мела 4 гады і якая сама кажа, што ўсіх дэталяў не памятае, то якая цана гэтым словам?
— Яны, на вашу думку, проста не памятаюць ці сьвядома хлусяць?
— Я ня стаўлю пад сумнеў іхных успамінаў. Але не забывайцеся, як гэтыя ўспаміны зьбіралі. Іх зьбіралі адмыслова пад суды супраць жаўнераў. Усе мы ведаем, як у тыя часы выглядалі такія працэсы. Калі параўнаць многія ўспаміны, то бачна, як яны пярэчаць адзін аднаму. Ідзе, напрыклад, гаворка пра спаленьне вёскі, а насамрэч гэтая вёска ніколі спаленай не была. Калі «Буры» забіваў паводле нацыянальнай ці рэлігійнай прыкметы, то чаму ў яго аддзелах былі беларусы і праваслаўныя?
— Можна дапусьціць, што гэта было нейкае выключэньне.
— У аддзеле «Бурага» такіх было двое: «Лясны» і «Вярус», які быў ягоным намесьнікам. Гэтыя факты кажуць самі за сябе.
«У нашым рэгіёне ёсьць такія беларускія дзеячы, якія шкодзяць меншасьці»
— Вы кажаце, што там былі беларусы. Тым ня менш, у анонсе вашай акцыі Гайнаўку называюць «апошнім бастыёнам камунізму ў Польшчы». Вы там жывяце. Вы гэта адчуваеце?
— За апошнія гады шмат што зьмянілася. Але ня так даўно ў цэнтры Гайнаўкі быў бар «Валодзя», абвешаны чырвонымі сьцягамі, з сярпамі і молатамі, са скульптурай Леніна на даху. Дастаткова сюды прыехаць і пагаварыць зь людзьмі. Яны кажуць, што ўсе, хто пайшоў у лес пасьля 1945 году, былі бандытамі. А потым, маўляў, прыйшлі чырвоныя вызваліцелі.
— А як вы ставіцеся да словаў у гэтым анонсе, што «прыйшоў час палякаў і што трэба скончыць з гэтым бэтонам»? Некаторыя ўспрынялі гэта як пагрозу.
— Я не пісала гэтага тэксту. Але калі нехта інтэрпрэтуе тэкст такім чынам, то гэта не мая віна. Кожны цяпер цягне ў той бок, які яму карысны. Для кагосьці нават лёзунг «Далоў камунізм» — гэта мова нянавісьці.
— Менавіта пра адзін з такіх лёзунгаў і гаворка. Беларусаў вашае асяродзьдзе называе камуністамі, а падчас маршу выгукаюць «На дрэвах замест лісьця вісець будуць камуністы» або «Раз серпам, раз молатам чырвоную галоту». Калі беларусы — камуністы, а вы кажаце пра вешаньне камуністаў, то выснова напрошваецца сама.
— Не, абсалютна не. Гэта ўжо кожны выдумляе сабе сваю вэрсію. Я ўвогуле ніколі не абагульняла, маўляў, беларуская меншасьць такая або сякая. Але ў нашым рэгіёне ёсьць такія беларускія дзеячы, якія шкодзяць меншасьці. Сваімі дзеяньнямі яны правакуюць розныя рэзкія заявы. Ёсьць такі дэпутат зь Бельска Падляскага, не хачу называць яго імя, ён казаў, што для праваслаўных «Інка» — гэта сымбаль пагрому. Але я не хачу абагульняць. Зь іншага боку, варта прызнаць, што пасьля вайны беларуская меншасьць усё ж супрацоўнічала з акупантам.
— З акупантамі супрацоўнічалі ўсе лідэры Польшчы пасьля вайны. Яны былі палякамі. Генэрал Ярузэльскі ўвогуле паходзіў са шляхоцкага роду і быў высланы камуністамі ў Сібір. А пасьля ён кіраваў сацыялістычнай Польшчай.
— Я гэтага не адмаўляю. Я кажу пра тое, што было ў нашым рэгіёне. 70% супрацоўнікаў беластоцкай турмы пасьля вайны былі беларусамі. Але гэта ня значыць, што ўсе беларусы супрацоўнічалі з акупантамі. Хаця ў большасьці было менавіта так. Нескладана знайсьці мае прамовы. Я заўсёды стараюся казаць пра тое, што нас аб’ядноўвае, а ня дзеліць. Што і беларусы былі ў нашым падпольлі, што каля Гайнаўкі ў адной магіле ляжаць жаўнеры — беларус і паляк.
«Мне ўжо ня раз пагражалі»
— Летась польскія СМІ падкрэсьлівалі, што ў вашым маршы бяруць удзел скандальна вядомыя ў Польшчы асобы. Напрыклад, Пётр Рыбак, вядомы ксэнафобскімі заявамі, які быў асуджаны за заклікі да нянавісьці. Вам гэта не замінае?
— У нашым шэсьці бярэ ўдзел мноства людзей. Але мы не дасылаем асабістых запрашэньняў. Гэта нацыянальнае сьвята, а ня мой дзень нараджэньня. Кожны, хто хоча, можа прыехаць. У шэсьці прымаюць удзел абсалютна розныя людзі. Гэта ня так, што ў шэсьці ўдзельнічаюць толькі нацыяналісты. На марш можа прыйсьці кожны — і левы, і правы.
— Ці было б жэстам прымірэньня, калі б вашае асяродзьдзе ўзяло ўдзел ва ўшанаваньні памяці ахвяраў «Бурага»?
— Летась нашыя сябры запальвалі зьнічы па забітых ахвярах. Але я ня бачу сэнсу рабіць з гэтага шоў, як гэта робяць некаторыя палітыкі. Уявіце, што я прыйду на такое ўшанаваньне ў гадавіну, напрыклад. СМІ перавярнулі б гэта дагары нагамі. Я б і сама баялася за сваё жыцьцё. Мне ўжо ня раз пагражалі.
— А хто вам пагражаў? Беларусы?
— Гэта быў мужчына зь беларускай меншасьці. Гэта было летась. «Навалач» — самы мяккі закід у мой адрас. Хоць я сама мясцовая. Але не хачу абагульняць і абвінавачваць. Часам і паляк можа напісаць лухту. Але ж гэта ня значыць, што ўсе палякі так думаюць. Мяне не цікавяць канфлікты паміж людзьмі. Мы проста хочам ушанаваць сваіх герояў.
— А што, на вашу думку, можа залагодзіць гэтую спрэчку?
— Трэба чытаць і адукоўвацца. Бо большасьць людзей, якія выказваюцца на гэтую тэму, ведаюць яе са СМІ. І потым яны кажуць, што «дзяцей палілі жыўцом». І ніхто ня ўзгадвае пра абставіны.
— А ці вы і вашыя сябры чытаеце тэксты беларускіх дасьледнікаў на гэтую тэму? Яўгена Мірановіча або Латышонка, у якіх абсалютна адназначная ацэнка тых падзеяў?
— Калі я пачынала чытаць матэрыялы на гэтую тэму, то шукала інфармацыю з розных крыніцаў. Я пачынала ад Мірановіча, старалася сачыць за выступамі Латышонка. Нам трэба сустракацца і размаўляць. Магчыма, у будучыні нам удасца арганізаваць вялікую дыскусію ў Гайнаўцы з удзелам гісторыкаў.
