Хоць нашая мэдыцына не на ўзроўні найлепшых мэдычных стандартаў, але маладым мэдыкам, відаць, цяжка паверыць, што некалі шпрыцы пасьля кожнага выкарыстаньня кіпяцілі. Разам з тым нашыя мэдыкі атрымліваюць вельмі нізкія ў параўнаньні з эўрапейскімі ці амэрыканскімі калегамі заробкі. Гэта прыводзіць да эміграцыі і зусім не спрыяе агульнай якасьці мэдычнага абслугоўваньня.

Не скажу, што тут усё ідэальна. Дагэтуль можна сутыкнуцца з супрацоўніцамі ЗАГСаў, якія будуць вас пераконваць, што Алеся ўсё роўна трэба запісваць Аляксандрам, а Рыгора – Грыгорыем. Але мы прайшлі з тых савецкіх часоў вялікі шлях. Майго ўнука завуць Ясем, так у яго запісана і ў пашпарце – Ясь Багданавіч Арлоў. Я ведаю дзяцей, якіх завуць Мара, Верас, Ружана, Сьвятаяна, Зараслава… Распаўсюджаных цяпер імёнаў Вітаўт, Альгерд, Францішак у савецкія часы ў беларускіх пашпартах проста не магло быць.

Пасьля рэфэрэндуму 1995 году ў сфэры адукацыі адбыўся велізарны адкат. І цяпер бацькі зноў, як у канцы 1980-х гадоў, каб вучыць сваіх дзяцей па-беларуску, мусяць зьбіраць заявы. А потым тыя заявы могуць згубіць, ці бацькоў будуць пераконваць забраць іх назад. Падручнікаў на беларускай мове як не хапала тады, так не хапае і сёньня: ведаю прыклады, калі ў вучняў беларускай клясы 1 верасьня ўсіх падручнікаў яшчэ няма.

Піянэрская арганізацыя ў Беларусі рэанімаваная. Мне невядома, ці ёсьць дружыны, якія носяць імя Паўліка Марозава ці Аляксандра Мясьнікова. Але мне вядомыя іншыя прыклады: калі дзяцей прымушаюць уступаць у піянэры. Дачку маіх знаёмых, якая адмовілася стаць піянэркай, паставілі на сцэну перад аднаклясьнікамі, і тыя павінны былі скандаваць «Позор!». Пасьля гэтага бацькі вымушаныя былі перавесьці яе ў іншую школу.

Тут адлюстраваная мая і маіх аднадумцаў мара пра вышэйшую адукацыю на беларускай мове. Па сутнасьці, гэтай адукацыі мы ня маем, па-беларуску вучыцца ўсяго толькі жменька студэнтаў на філялягічных факультэтах. Прычым ня ўсе дысцыпліны і ў іх чытаюцца па-беларуску. Таму гэтае спадзяваньне так і застаецца ў разрадзе летуценьняў.

Наконт дзедаўшчыны ў беларускім войску мы вельмі добра дасьведчаныя. Згадаем хаця бы справу Аляксандра Коржыча, загадкавыя самагубствы іншых маладых салдатаў. Аднак цяпер нашыя хлопцы ня служаць за межамі Беларусі. Не ваююць і ня гінуць за чужыя інтарэсы. Беларускія маці ня плачуць над трунамі з Чачэніі альбо Сырыі. Тое, што беларускае войска знаходзіцца ў межах краіны – адна з самых каштоўных заваёў нашай незалежнасьці.

З прыходам незалежнасьці сьвет для нас стаў непараўнальна больш адкрытым. У савецкія часы я праз свае праблемы з «кампэтэнтнымі органамі» ня мог паехаць ні ў Польшчу, ні ў Баўгарыю. Цяпер сытуацыя зусім іншая. Я сапраўды піў каву насупраць палацу Шонбурн, і неаднойчы. Іншая рэч, што для таго, каб паехаць у эўрапейскія і амэрыканскія краіны, мы мусім атрымліваць візы. Гэта заўсёды шок, стрэс, а часам проста прыніжэньне.

Калі я пісаў гэтыя словы пра Дзяды, у памяці быў яшчэ вельмі сьвежы ўспамін пра разгон гістарычных Дзядоў 30 кастрычніка 1988 году. Не скажу, што цяпер у гэтым сэнсе ў нас усё ідэальна. Але ў апошнія гады, здаецца, Дзяды абыходзяцца без газавых балёнчыкаў і дручкоў. Іншая рэч, калі мы прыходзім на Дзяды, каб ушанаваць памяць нашых продкаў, жыцьцё якіх абрывалася ў Курапатах, можам пабачыць там паваленыя і зьняважаныя крыжы.

Я вучыўся ў тыя часы, калі любы беларускі школьнік, пабуджаны сярод ночы, адбарабаніў бы пра Лядовае пабоішча так, што ад зубоў адскоквала б. А пра Грунвальдзкую бітву ён мог нічога нават ня ведаць. Бо ў нашым танюткім і ўбогім школьным падручніку пад назваю «История БССР» пра Грунвальд было ўсяго чатыры з паловай радкі. Сёньня нашыя школьнікі вучацца па падручніках, дзе гісторыя Беларусі падаецца як гісторыя самастойнага народу, а не як нейкі ня надта абавязковы дадатак да гісторыі Расеі альбо СССР. Аднак падручнікі рэдагуюцца ў пэўным кірунку. Зьяўляецца, напрыклад, параграф не пра «вайну 1812 году», а пра «Айчынную вайну 1812 году». Хоць у 2012 годзе міжнародная канфэрэнцыя гісторыкаў зрабіла адназначную выснову: для беларусаў тая вайна зусім не была айчыннай. У войску Напалеона, паводле самых сьціплых падлікаў, ваявалі 25 тысяч нашых суайчыньнікаў.

Тут маецца на ўвазе прыезд у мой родны Полацак Багдана Андрусішына, якога мы ведаем і любім як сьпевака Данчыка. Потым у незалежнай Беларусі мы ня раз сустракаліся з Данчыкам, і пасьля гэтага мне, на шчасьце, ніхто не прапаноўваў напісаць, што мы пілі і ці лаялі пры гэтым якіх-небудзь усім вядомых пэрсанажаў.

Працытаваныя словы належаць тагачаснаму старшыню Вярхоўнага Савета Беларусі Мікалаю Дземянцею. Не скажу, што цяпер у нас у гэтым сэнсе ўсё ідэальна. Хаця выдатнае валоданьне і імкненьне гаварыць па-беларуску раз-пораз дэманструюць нам прэм'ер-міністар Сяргей Румас і міністар замежных справаў Уладзімер Макей. Чакаем таго самага і ад кіраўніка дзяржавы. Спадзяюся, што на вышэйшыя эшалёны ўлады нарэшце прыходзіць разуменьне, што мова разам з гістарычнай памяцьцю можа бараніць межы дзяржавы лепей за любую армію.

Гэты пункт можна з чыстым сумленьнем сьпісаць у архіў, таму што ў Беларусі як не было за стагодзьдзі нашай гісторыі нацыянальнай варожасьці, так (як бы гэтага камусьці, магчыма, ні хацелася) няма яе і сёньня.

Пра старэйшага брата, безь якога ня зможам выжыць, мы ўжо даўнавата ня чуем. Прынамсі, з вуснаў нашых кіраўнікоў. Іншая рэч, што зноў і зноў чуецца нібыта беларусы з расейцамі — адзін народ, што вельмі далёка ад ісьціны. Гістарычна, культурна, мэнтальна мы зусім розныя нацыі. Акрамя таго, у сьцьверджаньні пра адзіны народ тоіцца небясьпека працягу гэтай думкі. Адзіны народ, дык, маўляў, чаму тады жывём у розных дзяржавах?

Гэтыя фуры (як і пустыя паліцы беларускіх крамаў, якія часам зь мясных прадуктаў упрыгожвала толькі «кость пищевая») у мяне нават цяпер стаяць у вачах. Канчатковым адрасам фураў заўсёды была Расея. Беларусь забясьпечвала якаснымі прадуктамі Маскву, тагачасны Ленінград. Цяпер машын з такімі надпісамі мы ня бачым. І я спадзяюся, што фуры, якія сёньня вязуць якасныя беларускія прадукты ўсходнім суседзям, робяць гэта з прыбыткам для нашай незалежнай дзяржавы.

Мы добра памятаем злачынныя высновы розных маскоўскіх камісій пасьля чарнобыльскай катастрофы. Хапае у беларусаў розуму, каб самім разабрацца, калі, крый Божа, здарыцца якая бяда.

За гады незалежнасьці, сотні, а магчыма, і тысячы цэркваў і касьцёлаў, дзе за савецкім часам былі сховішчы, базы для трэніровак альпіністаў, альбо проста гуляў вецер, вернутыя вернікам. Традыцыя аднаўленьня закінутых і занядбаных могілак у нас таксама мацнее. Гэта вельмі высакародная справа, якая падкрэсьлівае нашую шматвекавую традыцыю талерантнасьці. Спадзяюся, што тыя могілкі, дзе ўрэшце спачынуць мае косьці, не зьнясуць і не ператвораць у парк культуры і адпачынку імя Аляксандра Лукашэнкі.

Асабіста я імкнуся заўсёды пачувацца сваім чалавекам на сваёй зямлі. Але часам захаваць гэтае адчуваньне няпроста. Іду ў мірным шэсьці, не парушаючы ні грамадзкага парадку, ні руху транспарту, і натыкаюся на кардон людзей са шчытамі і дручкамі. Выступаю на мітынгу ў падтрымку незалежнасьці, а потым атрымліваю за гэта позву ў міліцыю.