У хаце Яўгеніі Аляксандраўны зь вёскі Зарачанка пад Горадняй захаваліся прылады, якімі ўраблялі зямлю яшчэ «за польскім часам». Аднак каля 20 гектараў зямлі бальшавікі ў сямʼі забралі.
«А цяпер што робяць? Нічога!»
Яўгенія Аляксандраўна нарадзілася ў 1942 годзе. Усё жыцьцё жыве ў Зарачанцы Горадзенскага раёну, або ў Балі Касьцельнай, як тут называюць вёску. У дзяцінстве і маладосьці жыла каля касьцёла. Як пайшла ў 24 гады замуж, то пераехала крыху далей ад цэнтру вёскі.
Бацькі, Аляксандар і Гэлена Лабаноўскія, мелі пяцёра дзяцей. Двое хлопчыкаў памерлі немаўлятамі. Сямʼя трымала вялікую гаспадарку.
«Зямлі было гектараў дваццаць. Вырошчвалі жыта, ячмень, авёс, гарох, сачэўку [сачавіцу], бульбу, белыя буракі для кароў і сьвіней. Было па тры каровы, сьвіньні, коні, куры. Парабкі былі — нанятыя людзі, тата плаціў», — расказвае Яўгенія Аляксандраўна.
Частку прадуктаў пакідалі сабе, частку вазілі ў Горадню прадаваць.
Яна памятае, як у дзяцінстве зь сястрой і сяброўкай ішла пасьвіць каровы за тры кілямэтры ад хаты. «Толькі грымотаў баялася». Кожны пасьвіў сваю жывёлу. Не было такога, што глядзелі за агульным статкам па чарзе. У сямʼі яшчэ захавалася сячкарня — рэзаць каровам салому на сечку.
Жанчына пераказвае тыя гаспадарчыя працэсы, пра якія цяперашняе пакаленьне мала што ведае. Расказвае, як касцы касілі жыта, потым вазілі яго снапамі, потым зерне арфавалі — ачышчалі ад сьмецьця на адмысловай прыладзе, што звалася арфай (паказвае, як трэба было круціць рукой), толькі потым малацілі цэпам.
У адрыне ў жанчыны захоўваюцца скруткі лёну, якім каля 40 гадоў. Кажа, што пакінула на памяць аб тых часах, калі сама прала, ткала абрусы.
«Сеялі лён, вырывалі. Ён сох на зямлі. Потым яго падбіралі. Церніцамі яго адбівалі. Шчоткамі яго часалі. Раскудлачаць і ў кудзелю, і пралі. Прычэпвалі да таго колка, потым па нітачцы цягнулася і пралося. Потым на матавідла — мы яго паламалі — і пралі. Раней хусткі вязалі, прасьціны. А цяпер што робяць? Нічога! Што там спалі? Можа, ляжалі. Ішлі спаць у 10–11, уставалі ў 4–5», — расказвае пра часы цяжкой працы вяскоўка.
У Яўгеніі Аляксандраўны яшчэ засталося колка (калаўрот), на якім пралі ніткі.
«Можа, трэба парубаць на дровы?» — кажа яна пра прыладу, якая да сёньня мала ў каго захавалася, хіба што ў музэях.
У гаспадыні яшчэ захаваліся саматканыя кужэльныя абрусы. Кажа, што як ішла замуж, трэба было, каб бацькі купілі шафу, ды наткаць дываноў і абрусаў.
«Пры немцах дысцыпліна была»
Бацька Яўгеніі Аляксандраўны пайшоў ваяваць у 1941 годзе. Выжыў, вярнуўся і пражыў амаль да 90 гадоў. Татавага брата забілі пад Сталінградам.
Жанчына памятае з аповедаў бацькоў, што немцы ў вёсцы былі жорсткія.
«Пры немцах дысцыпліна была. Сьвінчох [сьвіней] пазаколюць (для немцаў). Увечары, каб не было сьвету [немцы забаранялі паліць сьвятло], людзі завешвалі чорным. Казалі, надта была дысцыпліна. І партызаны хадзілі», — узгадвае жанчына.
«Піянэраў ганялі, бацькі забіралі. А цяпер усе піянэры»
Малая Яўгенія хадзіла ў школу ў Зарачанцы. Цяпер у гэтым будынку плябанія — жыве ксёндз. Вучылася на расейскай мове. Дома з бацькамі размаўлялі «па-простаму». На польскай мове ў сямʼі не гаварылі, хоць самі сябе лічылі палякамі. Жанчына прызнаецца, што і ня ведае польскай мовы, але ў гаворцы ўсё ж сустракаюцца асобныя польскія словы.
«У хустцы перавязанай насілі падручнікі. Пасьвілі каровы, а потым урокі рабілі за лямпай», — узгадвае вяскоўка.
Яна кажа, што за савецкай уладай бацькі не хацелі аддаваць дзяцей у піянэры.
«Піянэраў ганялі. Бацькі забіралі дзяцей. Няможна было. Усе людзі так забіралі. Бо не хацелі. А цяпер усе піянэры», — паціскае плячыма суразмоўца, чаму так памяняліся часы.
«Усё забралі, раскулачылі. Што хацелі, тое і рабілі»
Калі ў вёску прыйшлі бальшавікі, то «ўсё ўва ўсіх пазабіралі».
«У калгас пазаганялі. Не было выхаду. Абклалі вялікімі падаткамі, грашыма. То й людзі пайшлі. І збожжа давалі, і грошы давалі, і ўсё роўна ім [бальшавікам] мала было», — кажа Яўгенія Аляксандраўна.
У бацькоў і ў сямʼі мужа таксама забралі гаспадарку.
«Плуге былі, коне былі і каровы былі. І коней забралі, і манеж, усё-усё. Нічога цяпер няма. І зямля была, усё забралі, раскулачылі. Што хацелі, тое і рабілі», — наракае вяскоўка.
Бальшавікі разьбіралі адрыны ў дварах.
«Развалілі адрыну, і тут два слупы са сьцяной, і ў таты. Шалелі. Паняцьця ня маю, чаму», — узгадвае жанчына.
У 17 гадоў Яўгенія працавала на полі — падбірала каласкі жыта за касцамі.
«Канешне, было цяжка. А цяпер да 17 год працы няма, канікулы. А тады трэба было дапамагаць бацькам. Трэба было працаваць», — кажа жанчына.
Некаторыя сваякі па лініі маці пераехалі ў той час у Польшчу.
«Бо тут няможна было жыць! Цяжка было. Таму выяжджалі на Польшчу. Там іншыя дапамагалі. Ніц [нічога] не было, але тыя людзі дапамаглі, малако прыносілі. Некаторых высылалі ў Расею», — кажа Яўгенія Аляксандраўна.
Яўгенія Аляксандраўна памятае, што разам зь іншымі высылалі сьвятароў. З 1934 году ў Зарачанцы служыў ксёндз Антоні Баршчэўскі, які і пабудаваў тут каменны касьцёл. У 1947 годзе, як была рэпатрыяцыя, ён выехаў у Польшчу.
«Пасьля вайны падурэлі — збожжа насыпалі ў касьцёл. Вокны пабілі, колькі было шкла! Каля касьцёла Матку Боску скінулі. Людзі зрабілі забастоўку, ня выйшлі на работу. Даяркі не пайшлі кароваў даіць, трактарысты не пайшлі на поле. За два дні адкрылі касьцёл», — расказвае пра пратэст вяскоўцаў суразмоўніца.
Спранжыноўкай і бараной карыстаюцца дагэтуль
У хаце Яўгеніі Аляксандраўны засталіся прылады, якімі рабілі на зямлі: барана і спранжыноўка [культыватар]. Імі карыстаюцца дагэтуль. Толькі цяпер іх цягае матаблёк, а ня конь, як раней.
Пляц, які раней належаў сямʼі мужа, яна вярнула сабе 6–7 гадоў таму. Кажа, што заплаціла 5 мільёнаў рублёў (каля 600 даляраў). Кавалак зямлі, які належаў бацькам, спачатку выкупіла, а перад сьмерцю бацькоў зноў прадала разам з хатай. Цяпер там будуюцца дамы іншых людзей.
