Пасля таго як у 2000 годзе ў адпаведнасьці з Законам аб люстрацыі ў Літве было абвешчана аб магчымасьці добраахвотнага прызнаньня ў супрацоўніцтве са спэцслужбамі СССР, такія прызнаньні зрабілі каля 1600 чалавек. Усяго ж у 1940-1991 гады з КДБ Літоўскай ССР таемна супрацоўнічалі каля 118 тысяч грамадзян. У пачатку 1990-х гадоў маглі быць зьнішчаныя асабістыя і службовыя дасье 36 тысяч агентаў, вывезеныя за межы Літвы 8,5 тысячы такіх дасье. Захаваліся справы аб апэратыўным уліку толькі 0,6 адсоткаў усяго былога архіва КДБ у Літве.
Сын Банёніса: Толькі ён адзін мог бы камэнтаваць
У сьпісе, апублікаваным зараз Цэнтрам вывучэньня генацыду і супраціву жыхароў Літвы, апынулася каля 1600 грамадзянаў, якія супрацоўнічалі з гэтымі структурамі і не прызнаўся ў гэтым да абвешчанага тэрміну. У ім апынуліся прозьвішчы Данатаса Банёніса і Саўлюса Сандэцкіса. Грамадства адрэагавала вельмі хваравіта.
Сын Баніёніса, рэжысёр Раймондас Банёніс, у першы момант сказаў, што яму страшна ў Літве і ён хоча зьехаць з краіны. У камэнтары для Радыё Свабода ён выказаўся мякчэй:
— Толькі ён адзін мог бы камэнтаваць. Але мне вельмі дзіўна, чаму зараз гэта ўсё зьявілася? Я, калі пачуў, быў настолькі ўсхваляваны навіной, што сказаў: пара зьяжджаць, валізку пакаваць. І пра мяне тады ўжо пайшлі артыкулы... Я-та што? Збоку прыпёку. Потым падумаў: не, нікуды я не паеду, усё зьмей праглыне, усё, што атрымаецца з гэтай гісторыі — усе вытрымаю. Нічога ня зробіш! Было так было, не было так не было. Я ж ня ведаю! Патэлефанаваў мне Рэгімантас Адамайціс з падтрымкай, і таксама ў зьдзіўленьні: каму гэта трэба?
— Дырэктар Цэнтру, які апублікаваў сьпіс, на гэтае пытаньне адказвае: для ачышчэньня нацыі.
— О, гэта вельмі вялікае пытаньне! Гэта не ачышчэньне. Ці тады давайце паглядзім на ўсіх, асабліва на сур’ёзных і вялікіх (людзей) у краіне, там ня знойдзеце людзей без недахопаў. Сьвятых няма! Калі ўсё раскапаць, так «ачысьцяць», што нікога не застанецца. Акрамя нягоднікаў, якія пасьпеюць схаваць свае непрыстойныя ўчынкі. Гэта інакш трэба было вырашаць. Зараз лепш ня стала нікому! Я разумею, калі б былі пацярпелыя ад названых фактаў — перад імі магчыма было б нейкае ачышчэньне. А так гэта ўсё вельмі дзіўна выглядае.
— Чалавек, які калісьці пазнаёміўся са спецслужбамі, хоць і па датычнай прычыне (напрыклад, прайшоў звычайны савецкі інструктаж перад замежнымі паездкамі), у Літве праз столькі гадоў нават ня можа ведаць, як гэта яму адгукнецца, дзе ўсплыве, у якой форме, ці могуць яго ў чымсьці абвінаваціць.
— Тут як раз такая сытуацыя. Адна справа ў савецкі час — кэдэбэшнікі, якіх народ так не любіў, якія стучалі на ўсіх. Іншае — які-небудзь аповед чалавека, каго ён сустрэў за мяжой, пра што ён мог распавядаць і сябрам за сталом. Тым больш гэты сьпіс часткова ад рукі напісаны. Сапраўды, ня ведаеш, хто, калі і што ўсплыве. І праверыць немагчыма.
— Вы спрабавалі даведацца падрабязнасьці?
— Не пасьпеў яшчэ пасьля публікацыі.
«Гэтая інфармацыя — як засьцерагальнік — для тых, хто адчувае настальгію па савецкім пэрыяду»
Дырэктарка Цэнтру, які апублікаваў выбухны сьпіс, Бірутэ Бураўскайце так тлумачыць публікацыю сьпісу:
Існуе два меркаваньні: закрыць усю інфармацыю — а пасля 75 гадоў хай гісторыкі корпаюцца — ці ўсё ж азнаёміць грамадзтва.
— Не апублікаваць мы не маглі. Журнал уліку — гэта дакумэнт. Ён цяпер у спэцыяльным архіве, там закрытыя прозьвішчы толькі тых людзей, якія прызналіся ў супрацоўніцтве. Мы завяршылі гэтую работу, і зараз дакумэнтальны матэрыял будзе даступны. Як раз і хацелі скончыць у гэтым годзе — калі Літва будзе адзначаць 100-годдзе дзяржавы. Мне вельмі хочацца, каб людзі больш глядзелі не на чалавека, пра якога ўсплылі нейкія вельмі бедныя дадзеныя аб супрацоўніцтве, а наогул на тую сыстэму, якая тады лезла ў творчае жыцьцё, не шкадавала і таленты, залучалі іх для сваіх функцый. Гэтая інфармацыя — як засьцерагальнік — для тых, хто адчувае настальгію па савецкім пэрыяду. Бо ніхто, акрамя намэнклятуры, ня быў тады застрахаваны ад умяшаньня КДБ — мы ўсе адчувалі на сваёй шкуры гэтую подлую сыстэму, якая дэмаралізоўвала таварыства. Натуральна, гэта ўсё хваравіта зараз! Даведацца блізкім... Наогул, існуе два меркаваньні: закрыць усю інфармацыю — а пасля 75 гадоў хай гісторыкі корпаюцца — ці ўсё ж азнаёміць грамадзтва.
— У такім пэдантычным справе вялікая небясьпека двайных стандартаў, маніпуляцый і злоўжываньняў. Да таго ж існуюць людзі, якія бачылі, як у 1992 годзе ў Вільні з архіву КДБ нейкія дзеячы выносілі асабістыя справы скрынкамі. Такое магло быць?
— Вядома, магло. Чутак шмат, нават наконт нашых палітыкаў самага высокага рангу. Але, калі б сапраўды была такая кампрамэтуючая інфармацыя, яна б за столькі гадоў зьявілася. Абавязкова! Але яе няма. А цяперашні апублікаваны матэрыял — не абвінаваўчы. Ніхто іх не абвінавачвае, не карае. Проста ёсьць такі факт у дакумэнтах. Вядома, цяпер становішча блізкіх гэтых людзей... Я ім не зайздрошчу. Для іх вестка вельмі балючая. Але ня толькі нашаму грамадзтву, але і латышам, эстонцам, палякам — у якіх Валенсу ўвесь час тузаюць — трэба перахварэць гэтай хваробай. Іншага шляху няма.
Праз дзень пасля апублікаваньня Цэнтрам нашумелага сьпісу зь яго паступіла ўдакладненьне, што да публікацыі трэба ставіцца крытычна.
«Быць агентам КДБ і быць у іх сьпісах — не адно і тое ж»
Калі зірнуць на камэнтары па гэтай тэме ў літоўскіх сацсетках, то там прыкметна раздражненьне, здзіўленьне, часам злосьць, часам ухвала. Вось некаторыя зь іх:
- «Для мяне нічога сэнсацыйнага, але вось боль блізкім гэтым прычынілі»
- «Можа, спыніце? Ўжо за мёртвых узяліся»
- «Чаму толькі зараз загаварылі пра гэта, і дзе астатнія сьпісы?»
- «Гэтыя людзі праслаўлялі Літву сваім талентам, ня лезьце да іх, шукайце жывых гэбістаў»
- «Для таго, каб пакаяцца, было дастаткова часу, правільна, што апублікавалі сьпіс»
- «Гэтыя двое былі вялікімі людзьмі, а сыстэма тая — зьнішчальная»
- «Колькі можна? Не надакучыла паляваньне на вядзьмарак?»
- «Навошта такіх людзей ганьбіць, яны хіба нешта страшнае стварылі?»
- «Гэтая тэма для моладзі не цікавая, толькі для дзядоў»
- «Калі агучваць, то ўсіх, у тым ліку тых, хто ва ўладзе»
- «Быць агентам КДБ і быць у іх сьпісах — не адно і тое ж»
- «А я чытала, што да гэтага часу тых, хто часта ў Расею езьдзіць, вярбуюць у КДБ»
- «Нядобра на мёртвых нагаворваць, яны апраўдацца ня могуць».
Вядомы літоўскі актор Рэгімантас Адамайціс выказаўся ў інтэрвію парталу Delfi: «У мяне выклікае агіду тое, што адбываецца. Хто ўсё гэта робіць? Чаму на людзей, якія шмат зрабілі, вартыя, паважаныя, трэба ліць памыі? Мы ня любім адзін аднаго, зьдзекваемся, — абурыўся Адамайціс, які заўважыў, што і яго ў свой час вэрбавалі ў КДБ. — Тады ўсе мы былі канфармістамі за выключэньнем толькі некалькіх сапраўдных дысыдэнтаў. Павінны былі прыстасоўвацца да таго жыцьця, да такога парадку. Але ці трэба зараз выкопваць тых, хто ўжо мёртвы? Яны ня могуць абараніць сябе».
Гісторык Альгімантас Каспаравічус падтрымлівае гэтую пазыцыю:
Больш за 90 працэнтаў сьпісу — людзі, якія пайшлі ў іншы сьвет.
— Апублікаваныя факты я не магу ні пацьвердзіць, ні адмаўляць, але тое, як цяпер гэтыя дакумэнты публікуюцца, ня будучы праверанымі па сутнасьці... Публікуюцца па незразумелых прынцыпах, па незразумелай адбору. Больш за 90 працэнтаў сьпісу — людзі, якія пайшлі ў іншы сьвет. Гэта прынамсі неэтычна. Важна і тое, што ёсьць іншыя сьпісы, іншыя асобы, якія прызналіся, іх ахоўвае закон. Двайны стандарт. Грамадзтва ведала Банёніса, Сандэцкіса як культурныя іконы Літвы ХХ стагоддзя. І зараз, публікуючы непацьверджаныя дакумэнты, кідаюць цень на гэтыя іконы. На блізкіх гэтых людзей. Цалкам відавочна, што гэта раздражняе грамадзтва, яно ня можа згуртавацца. І гэта ўсё на фоне татальнай эміграцыі, калі літоўцы і без таго не давяраюць сваёй дзяржаве, сваёй уладзе. Як быццам знарок інстытуцыі, якія працуюць ад імя ўлады, вытвараюць такія рэчы, напярэдадні 100-годдзя дзяржаўнасьці. Ні лёгікі, ні маралі, ні рацыянальнага тлумачэньня.
— Што б вы маглі сказаць прыхільнікам таленту Банёніса і Сандэцкіса ў розных краінах, якія могуць быць моцна зьбянтэжаныя такімі публікацыямі?
— Калі нават праўда тое, пра што паведамляецца, гэта, на мой погляд, не павінна зьмяняць стаўленьне да творчасьці. Мы іх ацэньваем па ўнёску ў сусьветнае мастацтва. І яшчэ заўсёды застаецца надзея, што гэта толькі няўдалы выкід інфармацыі Цэнтру, які працуе, мякка кажучы, ня вельмі прафэсійна, — сказаў Альгімантас Каспаравічус.
