Падчас кожнага паседжаньня Вярхоўнага Савету вялася стэнаграма. Адзін асобнік з 22 лістапада захаваў у сябе Мечыслаў Грыб – дэпутат Вярхоўнага Савету XII і XIII скліканьняў, старшыня Вярхоўнага Савету XII скліканьня з 28 студзеня 1994 году да 12 студзеня 1996 года.

Раніца 22 лістапада пачалася вельмі звычайна. Васіль Новікаў, які старшынстваваў, запрасіў усіх да рэгістрацыі, а пасьля павіншаваў трох дэпутатаў, чые дні народзінаў прыпалі на дзень паседжаньня.

Пасьля таго, як зачыталі пайменны сьпіс 93 дэпутатаў, якія адсутнічалі на ўчорашнім паседжаньні, пачаліся выступы. Кожнаму дэпутату адводзіўся 3-хвілінны ліміт на прамову.

У краіне ўжо тыдзень як праводзілася галасаваньне ў рамках рэфэрэндуму, які пашыраў паўнамоцтвы прэзыдэнта. Дэпутаты перадавалі пра шматлікія парушэньні: людзей масава прыводзілі на ўчасткі, дзе яны датэрмінова галасавалі.

На плошчы Незалежнасьці перад будынкам Дома ўраду праходзіў шматдзённы мітынг – людзі пратэставалі супраць рэфэрэндуму і асабіста Аляксандра Лукашэнкі. Ад іх імя дэпутаты Клімаў і Знавец зачытвалі паведамленьні да дэпутатаў.

Пратэставалі ня толькі пэнсіянэры ў Менску. У знак пратэсту супраць рэфэрэндуму на заняткі не выходзілі нават школьнікі.

Галоўнае пытаньне, якое стаяла на парадку дня ў Авальнай залі – рэфэрэндум. Ён вельмі актыўна праходзіў, пры тым што да асноўнага дня галасаваньня яшчэ было два дні. Напрыклад, у Бешанковіцкім раёне на раніцу пятніцы ўжо прагаласавалі 90% выбаршчыкаў.

Рэфэрэндум праходзіў абсалютна некантралявана. Ужо тыдзень таму з пасады старшыні Цэнтральнай выбарчай камісіі гвалтоўна зьнялі дэпутата Віктара Ганчара. Яго літаральна вынесьлі з уласнага кабінэту на асабісты загад Аляксандра Лукашэнкі.

У сваім першым выступе Віктар Ганчар папярэдзіў дэпутатаў, каб тыя выконвалі свае канстытуцыйныя правы і не блякавалі працы Вярхоўнага Савету. Але яго перабілі крыкамі іншыя дэпутаты. Старшыня Вярхоўнага Савету Сямён Шарэцкі мусіў супакойваць усіх.

Ганчара зьнялі з ЦВК за тое, што ён увесь час паведамляў пра парушэньні, пры якіх рыхтаваўся, а потым і праводзіўся рэфэрэндум. Цяпер данесьці інфармацыю пра парушэньні на рэфэрэндуме ён мог толькі з крэсла ў Авальнай залі.

«Атрымалася так, што дзяржаўных сродкаў на правядзеньне рэфэрэндуму ніхто не выдзяляе, — расказаў Мечыслаў Грыб у інтэрвію Свабодзе. — Сродкі пачынаюць выдзяляць нейкія арганізацыі, прадпрыемствы камэрцыйныя. Яны ня маюць права гэта рабіць. Адкрываецца нейкі фонд пры Кіраўніцтве справамі прэзыдэнта. Цэнтральная выбарчая камісія пра гэта нічога ня ведае. Зь ёй ніхто ня хоча размаўляць. Бюлетэні замаўляюцца не праз ЦВК, а праз Кіраўніцтва справамі. Развозяцца гэтыя бюлетэні невядома кім, невядома як, невядома ў якой колькасьці. Нічога невядома! Гэта найгрубейшае парушэньне. Усё гэта незаконна».

Бліжэй да абеду дэпутаты пачынаюць абмяркоўваць пагадненьне, якое напярэдадні ўначы падпісаў Аляксандар Лукашэнка і прадстаўнікі Вярхоўнага Савету і Канстытуцыйнага Суду. У якасьці мадэратараў на перамовах выступіла дэлегацыя зь Дзярждумы Расеі на чале з прэмьер-міністрам Віктарам Чарнамырдзіным.

Паводле ўмоў пагадненьня, дэпутаты Вярхоўнага Савету мусілі адклікаць свой зварот з Кастытуцыйнага Суду аб імпічмэнце прэзыдэнта. У сваю чаргу Лукашэнка пагаджаўся, што вынікі рэфэрэндуму будуць мець рэкамэндацыйны характар.

Наконт гэтых перамоваў адразу сталі спрачацца прапрэзыдэнцкія і дэмакратычныя дэпутаты. Станіслаў Шушкевіч зьвяртаецца да Сямёна Шарэцкага, які ўзначаліў дэлегацыю дэпутатаў на перамовах.

Сёньня кажуць пра тое, што гэтае пагадненьне ня мела ніякай сілы. Па-першае, дэпутатаў ад Вярхоўнага Савету ніхто не дэлегаваў на перамовы. Па-другое, дакумэнт у такім выглядзе ня меў ніякай моцы.

«Гэтае пагадненьне ніякай юрыдычнай сілы ня мела, — кажа Грыб. — Без зацьвярджэньня на Вярхоўным Савеце яно нічога сабой не ўяўляла. Каб яны паставілі подпісы, а потым гэта зацьвердзіў Вярхоўны Савет, гэта стала б цалкам законна. Але Вярхоўны Савет іх туды не дэлегаваў».

Дэпутаты і прадстаўнікі Канстытуцыйнага Суду фактычна пайшлі на перамовы з ўласнай ініцыятывы. Пры тым, што большасьць дэпутатаў нават ня бачыла падпісанага дакумэнту, многія прапаноўвалі як найхутчэй прагаласаваць за яго. Каб азнаёміцца з пагадненьнем, дэпутаты разышліся па фракцыях на перапынак.

А 16-й гадзіне ў Авальнай залі парлямэнту зьявіўся Аляксандар Лукашэнка. Ён выступіў з доўгай прамовай перад дэпутатамі.

Згодна з дамовай, дэпутаты мусілі адклікаць з Канстытуцыйнага Суду заяву аб імпічмэнце, а Лукашэнка пагаджаўся прыняць вынікі рэфэрэндуму толькі як рэкамэндацыйныя. Але на паседжаньні Лукашэнка кажа дэпутатам зусім іншае.

Паводле Лукашэнкі, Сямён Шарэцкі і Генадзь Карпенка гарантавалі яму, што Вярхоўны Савет прыме гэтае пагадненьне цалкам і бязь зьменаў.

Насамрэч жа Вярхоўны Савет нікога не дэлегаваў на тыя перамовы. І яно не магло мець канстытуцыйны характар, як пра гэта казаў Лукашэнка. А Шарэцкі не гарантаваў Лукашэнку ўхваленьня дамовы, ён толькі абяцаў, што дэпутаты яе разгледзяць.

Мала таго, што пагадненьне ня мела канстытуцыйнай сілы, яно не было ніякім пагадненьнем. Гэта быў ультыматум прэзыдэнта Вярхоўнаму Савету. Вось у якім тоне размаўляе з дэпутатамі Лукашэнка: «Пагадненьне павінна быць прынятае да 18 гадзінаў», «Рашэньне павінна быць прынятае цалкам і бязь зьменаў і дапаўненьняў», «Сёньня гэтае рашэньне канчатковае».

Адзіная саступка, якую зрабіў Лукашэнка, — гэта адмена двух антыканстытуцыйных законаў, якія ён прыняў. Усяго антыканстытуцыйных законаў было 23.

Рэшта дня ў дэпутатаў Вярхоўнага Савету пайшла на абмеркаваньне пагадненьня-ўльтыматуму.

«Я сёньня думаю, ці было б падпісана гэтае пагадненьне, ці не было б прынятае, нічога не зьмянілася б, — кажа Грыб. — Можа, Вярхоўнаму Савету ўдалося б на нейкі час працягнуць сваё жабрацкае існаваньне ў нашай краіне. Але прэзыдэнт ішоў да той мэты, каб усю ўладу забраць сабе».

Пра пагадненьне галасавалі ў два этапы. Спачатку па кожным пункце. Усе пункты паасобку былі прынятыя. Але потым паставілі на галасаваньне ўсю пастанову цалкам. Тут ужо пачаліся спрэчкі па фармулёўках. Урэшце за начное пагадненьне дэпутаты Вярхоўнага Савету не прагаласавалі.

«Па залі паседжаньняў бегаў Канаплёў з сотавым тэлефонам — рэдкая зьява на той час, — кажа Грыб. — Вядома, што ён трымаў наўпроставую сувязь з Лукашэнкам. Стаіць на трыбуне, выступае, а па тэлефоне слухае каманды і перадае іх у залю. Калі Лукашэнка ўбачыў ваганьне ў Вярхоўным Савеце, вырашыў, што трэба зараз даламаць яго. Даў каманду, і ягоная фракцыя «Згода» не падтрымала пагадненьня. Думаю, гэта быў загад Лукашэнкі — галасаваць супраць».

Тое, што Вярхоўны Савет прагаласаваў супраць пагадненьня, Аляксандар Лукашэнка выкарыстаў як права прызнаваць вынікі рэфэрэндуму абавязковымі.

Празь нерашучасьць старшыні Канстытуцыйнага Суду Валерыя Ціхіні у той дзень так і не пачалася працэдура імпічмэнту прэзыдэнту, хоць за яе напярэдадні ўжо падпісаліся 73 дэпутаты. Вярхоўны Савет мусіў працягнуць працу пасьля рэфэрэндуму — 26 лістапада, Але ў Авальную залю дэпутатаў больш не пускалі: Дом ураду быў ачэплены міліцыяй.

«Адбыўся дзяржаўны пераварот, гэта адназначна, — кажа Грыб. — Усю ўладу захапіў прэзыдэнт і ягонае атачэньне. Вярхоўны Савет быў адсунуты, як парлямэнт быў паралізаваны, і да сёньняшняга дня ён ня мае нічога, акрамя шыльды».

Яшчэ ў часы старшынства ў Вярхоўным Савеце XIII скліканьня Мечыслаў Грыб накіроўваў у Канстытуцыйны Суд скаргі на Лукашэнку, які выдаваў антызаконныя распараджэньні. Напрыклад, ужо на другі дзень пасьля абраньня прэзыдэнтам Лукашэнка забраў у Вярхоўнага Савету ўсю ўласнасьць.

«Мы мелі гаражы, гатэль, транспарт – усё, — кажа Грыб. — На другі дзень пасьля абраньня ён усё гэта забраў сілай. І бухгальтэрыю, і транспарт, і грошы».

За год працы Грыб аформіў на Лукашэнку 16 прадстаўленьняў у Канстытуцыйны Суд аб парушэньні Лукашэнкам Канстытуцыі і заканадаўства.

«Я судзіўся зь ім, дамогся разгляду гэтага пытаньня. А калі выбралі Вярхоўны Савет XIII скліканьня, новае кіраўніцтва адклікала ўсе мае хадайніцтвы. Яны хацелі знайсьці паразуменьне з Лукашэнкам. І думалі, што ім удасца».

Аднак Лукашэнка не зьбіраўся ні з кім шукаць паразуменьня. Зь першага дня ён прасіў, каб Вярхоўны Савет надаў ягоным указам і распараджэньням законную сілу. Але па Канстытуцыі 1994 году прэзыдэнт меў толькі выканаўчую ўладу: усе законы распрацоўваў незалежны ад яго Вярхоўны Савет.

Калі мы толькі выбралі першага прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь, ён адразу прыйшоў да нас на паседжаньне ВС і паставіў нам адно такое катэгарычнае пытаньне. Ён прасіў, каб мы надалі ягоным указам (дэкрэтаў тады яшчэ не было, былі толькі распараджэньні і ўказы ў правах прэзыдэнта) законную сілу.

Зь першага дня ён стаў патрабаваць гэта ў нас. Але ў Канстытуцыі ёсьць прамы артыкул. Запісана, што адзіным вышэйшым заканадаўчым органам улады ў Рэспубліцы Беларусь зьяўляецца Вярхоўны Савет.

Мы кажам: “Мы ня можам даць вам тое, што вы просіце, таму што гэта супярэчыць Канстытуцыі. Калі вашым указам надаваць законную сілу, тады трэба мяняць Канстытуцыю”. Гэтая думка ў яго засталася. І ўжо ў 1996 годзе ён задаўся мэтай, каб набыць магчымасьць самому выдаваць законы. Гэта была ягоная асноўная мэта».

Калі ж ужо пачалася падрыхтоўка да рэфэрэндуму, паводле Мечыслава Грыба, у краіне трэба было ўводзіць надзвычайны стан. Па-першае, пытаньне зьменаў Канстытуцыі паводле таго заканадаўства магло разглядацца толькі ў Вярхоўным Савеце, не на рэфэрэндуме. Па-другое, сам рэфэрэндум праводзіўся са шматлікімі парушэньнямі. Яго праводзіла не Цэнтральная выбарчая камісія, а Кіраўніцтва справамі прэзыдэнта.

«Гэта элемэнты надзвычайнага становішча, — кажа Грыб. — Пры надзвычайным становішчы рэфэрэндум праводзіць нельга. Але ні ў кіраўніцтва ВС, ні ў большасьці дэпутатаў не хапіла мужнасьці, розуму, каб прыняць такое рашэньне».