— Спадар Алег, роўна дваццаць гадоў таму ў Менску вялікім накладам (40 000 асобнікаў) была выдадзеная «Гісторыя Эўропы», напісаная дванаццацьцю адмыслоўцамі з дванаццаці заходнеэўрапейскіх краінаў. Чым ад той «Гісторыі...» адрозьніваецца ваша?
— Па-першае, мовай. Тая «Гісторыя...» была перакладзеная ўсё ж на расейскую. Па-другое, тыя дванаццаць аўтараў пачыналі ад каменнага веку і заканчвалі ХХ стагодзьдзем. Я не замахнуўся на ўсю гісторыю, апісаў толькі Сярэднявечча — зь V па ХV стагодзьдзе. Па-трэцяе (і гэта галоўнае), мая «Гісторыя...» напісаная зь беларускага гледзішча, гэта погляд менавіта беларуса на гісторыю Сярэднявечча. Чаму Сярэднявечча? Бо адтуль вытокі нашай нацыі, нашай мовы і нашага народу. Пад канец Сярэднявечча наша дзяржава Вялікае Княства Літоўскае была адной з самых магутных і вялікіх краінаў Эўропы. Якраз у гэты час узьнікла Гішпанія, скончылася 100-гадовая вайна паміж Францыяй і Англіяй, а ВКЛ дасягнула свайго росквіту — пасьля князя Вітаўта. Падкрэсьлю, мы былі ня проста эўрапейскай дзяржавай, мы былі адной з самых моцных эўрапейскіх дзяржаваў. І галоўнае — гэтая дзяржава была пераважна беларускай. Хоць там прысутнічалі літоўскія і ўкраінскія элемэнты.
— У тым «заходнеэўрапейскім» выкладзе ўсе землі на ўсход ад Польшчы называліся «русскимі княжествами». Там ні слова не гаварылася ні пра Бітву пад Воршай, ні пра Францішка Скарыну... Чаму мы такія непрыкметныя для замежных гісторыкаў?
— Таму што беларускай вэрсіі гісторыі Эўропы, фактычна, не існавала. Я зрабіў першую спробу. Такія гісторыі ўжо напісалі палякі, латышы, літоўцы, расейцы, цяпер пішуць украінцы. Вядома ж, кожная нацыя піша эўрапейскую гісторыю са свайго гледзішча. А мы, знаходзячыся ў цэнтры Эўропы, па розных прычынах такой гісторыі не напісалі. У нас былі нейкія фрагмэнты — беларусы ў складзе ВКЛ, у складзе Рэчы Паспалітай, у складзе Расейскай імпэрыі.
— З гэтага яшчэ Мікалай Улашчык падсьмейваўся: як гэта — беларусы ў складзе ВКЛ? Атрымлівалася — беларусы ў складзе беларусаў...
— Так. І таму прыйшла пара напісаць такую «Гісторыю...». Скажам, я паказаў гісторыю славянаў зь беларускага гледзішча. Таму што ёсьць польская вэрсія славянства, ёсьць балгарская, ёсьць расейская, самая страшная — так званы панславізм, які склаўся ў ХІХ стагодзьдзі. Я напісаў беларускую вэрсію. Бо менавіта наша Палесьсе — праславянская тэрыторыя, бо першыя славяне зьявіліся на тэрыторыі Беларусі яшчэ ў ІV—V стагодзьдзях. І мы не павінны адкідваць сваю ролю ў разьвіцьці славянства. А потым жа ў ВКЛ на старабеларускай мове статуты выдавалі, пісьмовых помнікаў на кірыліцы тут найбольш было, у суседніх краінах нашмат менш, асабліва ў Масковіі. У сваёй кнізе я паказаў Масковію як улус Залатой Арды, які плаціў манголам даніну, дзе князі змагаліся за атрыманьне мангольскага ярлыка на княжаньне.
— Вы кажаце пра беларусацэнтрычнасьць вашай кнігі. Але як можа быць выказана тая беларусацэнтрычнасьць у нарысах, скажам, пра ганзэйскі саюз гарадоў ці гусіцкія войны ў Чэхіі?
— Элемэнтарна. Ганза з Беларусьсю пасябравала яшчэ ў ХІІІ стагодзьдзі. Была ж дамова паміж Ганзай і Полацкам, Віцебскам і Смаленскам — славутыя граматы, яны выдадзеныя Ганнай Харашкевіч у Маскве. Дарэчы, граматы тыя напісаныя на старабеларускай мове, там нават дзеканьне і цеканьне ёсьць. Больш за тое, ганзэйцы ўжо ў пачатку ХІІІ стагодзьдзя мелі свой касьцёл сьвятога Пятра ў Полацку. А другі ганзэйскі касьцёл быў у Смаленску, архэолягі знайшлі яго падмуркі. Што тычыцца Чэхіі, дык тут сувязі яшчэ большыя. Аднаго з нашых вялікіх князёў нават запрашалі на пасаду караля Чэхіі. І наш атрад (3000 жаўнераў) ваяваў поплеч з гусітамі. Талер чэскі быў нашай валютай. Так што мы маем самыя непасрэдныя сувязі з усёй заходняй Эўропай — ад Італіі да Нарвэгіі.
— Некаторыя з вашых цьверджаньняў могуць не спадабацца нашым суседзям. Той жа «ўлус Залатой Арды» ці, напрыклад, тое, што славутая каралеўская дынастыя Ягелёнаў была на 100% беларускай.
— А гэта ня я прыдумаў. Пры напісаньні кнігі я карыстаўся крыніцамі розных народаў. Скажам, пішучы пра ВКЛ, я спасылаўся на літоўскі падручнік па гісторыі (яго пераклаў Вінцук Вячорка на беларускую мову) і расказаў іх вэрсыю паходжаньня ВКЛ. Паралельна падаў і вэрсію Міколы Ермаловіча. І чытач можа параўнаць гісторыю Літвы, напісаную чатырма літоўскімі гісторыкамі, і гісторыю Ермаловіча. Я на баку Ермаловіча, але я ж не хаваю літоўскую вэрсію. Што тычыцца Ягелёнаў, то ў палякаў па гэтай тэме штук дваццаць дысэртацый абаронена. Іншая справа, яны пішуць, што Ягелёны паходзяць ад «рускай княжны Сонькі». А я пішу, што рускія і ёсьць беларусы, а сёньняшнія расейцы — ніякія ня рускія. Гэта ўсё ў маёй кнізе ёсьць. І «руская княжна Сонька» — гэта праваслаўная беларуская княжна. А хто маці Ягайлы? Цьвярская княжна. Вось вам ужо 75%. А яшчэ 25% знойдзем, калі паглядзім на нашчадкаў Гедыміна — яны ўсе жаніліся на праваслаўных. А на якой мове гаварыў Ягайла? На старабеларускай. Палякі дасьледавалі гэта яшчэ ў часы Пілсудзкага, бо літоўцы ўсюды пісалі, што Ягайла карыстаўся літоўскай мовай. Палякі паднялі ўсе дакумэнты — ніводнага літоўскага слова Ягайлы не знайшлі! Больш за тое, пры польскім каралеўскім двары на той час усе гаварылі па-нямецку. Бо Казімер прывёў у Кракаў габрэяў і немцаў. І я пішу, што дзякуючы Ягайлу спынілася германізацыя польскай шляхты. Там такія ж працэсы былі, як у Чэхіі пры гусітах, і толькі Ягелёны іх спынілі.
— У сваёй кнізе вы разглядаеце і рэлігійныя пытаньні. Ня так даўно канстанцінопальскі патрыярх заявіў, што Украінская праваслаўная царква мае права перайсьці ў яго юрысдыкцыю. А Беларуская праваслаўная царква такое права мае?
— Вядома ж, мае. Пра самастойнасьць царквы дбалі яшчэ вялікія князі літоўскія. Нездарма была створаная літоўская мітраполія, сталіцай яе быў спачатку Наваградак, потым Вільня. Маскоўскі патрыярх Кірыл любіць гаварыць пра Беларусь як кананічную тэрыторыю РПЦ. Пра якую «кананічную тэрыторыю» ідзе гаворка, калі Масковія аддзялілася (за вялікі хабар!) ад Канстанцінопаля толькі ў другой палове ХVІ стагодзьдзя?! У ХV стагодзьдзі і маскоўскія землі, і беларускія падпарадкоўваліся канстанцінопальскаму патрыярху. Самае цікавае, што адным зь першых уніятаў быў адзін з маскоўскіх мітрапалітаў — ён падпісаў Флярэнційскую унію. І калі прыехаў у Маскву, яго там ледзь не забілі.
— Вы настойваеце на тым, што сёньняшняя Беларусь зьяўляецца неад’емнай часткай усходнеславянскай хрысьціянскай цывілізацыі. Але насамрэч мы ўваходзім у Эўразійскі эканамічны саюз, актыўна супрацоўнічаем з Кітаем, ня кажучы ўжо пра Расею. Дык якім пальцам якой нагі стаім мы ў той усходнеславянскай цывілізацыі?
— Мы стаім там, дзе сталі яшчэ ў часы ВКЛ. Беларусаў у нашай дзяржаве больш за 80%, астатнія таксама славяне — расейцы, украінцы. А неславянаў у Беларусі — 1 на 30 (для параўнаньня: ва Ўкраіне — 1 на 24; у Расеі — 1 на 5). Нягледзячы на войны, сем дзесяцігодзьдзяў Савецкага Саюзу, сталінскія рэпрэсіі, усё роўна нашым падмуркам засталіся Полацкае княства і Вялікае Княства Літоўскае. І цяпер ідзе адраджэньне гэтага падмурку — мы аднаўляем нашыя замкі, цэрквы і г. д. А ўсе намаганьні зацягнуць нас у Эўразійскі саюз канчаюцца тым, што Лукашэнка ўжо намерыўся адазваць адтуль беларускіх чыноўнікаў... Сёньня ў пуцінскай Расеі эўразійскі кірунак разьвіцьця яўна перамагае. І мы павінны дакладна ведаць, што расейцы нам ніякія не браты і не сябры. Хутка мы ўвогуле будзем мець справу нават не з хрысьціянамі, а з мусульманамі, бо іх колькасьць у Расейскай Фэдэрацыі расьце ў геамэтрычнай прагрэсіі. Згодна з дадзенымі апошняга перапісу, расейцамі ў Маскве запісаўся аж 31%. Расея сёньня нагадвае Рым часоў заняпаду. Там ідуць такія працэсы, што калі іх не спыніць, будзе тое ж, што ў Косаве. Косава было спрадвечнай сербскай тэрыторыяй, пакуль туды не запрасілі альбанцаў. У альбанскіх сем’ях было па дзесяць дзяцей, а ў сербаў па адным. І сербы страцілі Косава.
— Думаю, што ваша «Гісторыя сярэднявечнай Эўропы» моцна паўплывае на тых студэнтаў, якія яе прачытаюць. А якія кнігі ў свой час на вас аказалі сьветапоглядны ўплыў?
— Адна з такіх кніг — «Нарысы беларускага мастацтва» Міколы Шчакаціхіна, які вызначыў, што было беларускае барока, была беларуская готыка, і што мы — эўрапейцы. Дарэчы, яго кніга ў БССР знаходзілася пад забаронай, і чытаць яе я езьдзіў у віленскія бібліятэкі. А калі стаў дэпутатам, зрабіў усё, каб перавыдаць «Нарысы...» масавым накладам. Яшчэ адна такая кніга — «Живописная Россия» (том прысьвечаны Беларусі) Адама Кіркора. Яшчэ — «Геаграфія Беларусі» Аркадзя Смоліча, якую я, фактычна і паклаў у аснову сваёй «Гісторыі...». А яшчэ — «Белорусы в Москве XVII века» Абэцадарскага. Там паказана, наколькі мы ў той час былі вышэй за маскоўцаў, колькі мы ў Маскве зрабілі эўрапейскіх справаў. Дарэчы, я ўдзячны Абэцадарскаму, бо гэта ён назваў мяне ўпершыню «мсьціслаўскім недасекам». Бо я з Мсьціслава. І калі ён гэта даведаўся, то спытаўся: «Ты быў у мсьціслаўскім касьцёле?» Быў — кажу. «А Трубяцкую разьню там бачыў?» — «Не.» — «Ну і казёл!». А я ж у той касьцёл хадзіў бутэлькі здаваць, але ніколі не падняў галавы, каб пабачыць, што там намалявана. Пасля той гутаркі я і пачаў сур’ёзна цікавіцца гісторыяй. Помню, Абэцадарскі казаў: «Такія архэолягі, як ты, закапаюць маю навуку». Так і атрымалася — мы яе закапалі.
Прэзэнтацыя кнігі Алега Трусава «Гісторыя сярэднявечнай Эўропы» адбудзецца 14 кастрычніка ў галерэі «Ў» (пр. Незалежнасьці, 37а). Пачатак а 18.00.
