Пісаць пра кнігу Малгажаты Шэйнэрт «Насыпаць горы. Гісторыі з Палесься» (Кракаў, «Знак», 2015) аўтару-пінчуку неверагодна прыемна, але і нагэтулькі ж няпроста, бо тут завязваецца адразу некалькі вузлоў, неадменных перадгісторый, якія хочацца ўплішчыць у пачатак і раскруціць. Аднак тады давялося б рабіць не рэцэнзію, а п’еску пад Ёнэска, дзе ўсе гавораць адначасова і ніхто нікога ня слухае.
Перш за ўсё, яшчэ да чытаньня кнігі Шэйнэрт, варта ведаць пра існаваньне моцнай польскай традыцыі рэпартажнага жанру і згадваць, безумоўна, ня толькі імя народжанага ў Пінску патрыярха рэпартажу, Рышарда Капусьцінскага, але і сучасных аўтараў, якія прапагандуюць літаратуру факту: Войцеха Тохмана, Марыюша Шчыгела, Паўла Смаленскага. Заснаваны ў Польшчы і цэлы Інстытут Рэпартажу і арганізавана рэгулярнае навучаньне журналістаў-дакумэнталістаў у Польскай Школе Рэпартажу. Карацей, у заходняга нашага суседа з гэтай тэмай усё сур’ёзна: рэпартаж як адгалінаваньне нон-фікшн-сэгмэнту мае трывалы попыт на польскім і замежным кніжным рынку.
Зразумела, калі гаварыць пра попыт, то найбольшую цікавасьць выклікаюць кнігі актуальнай тэматыкі. Найперш — рэпартажы з «гарачых кропак», наяўных альбо нядаўніх — калі ацэньваецца і аналізуецца лякальная гісторыя і паўсядзённасьць краінаў, якія перажылі ваенны канфлікт. Разам з тым польскі чытач, бадай, звык да выданьняў «крэсавіяны»: рэтраспэктыўных, часта рамантызаваных апісаньняў польскага жыцьця да 1939 году, калі й РП была большая, і малачко па-іншаму смакавала. Такая сабе туга па страчаных землях, сім-тым сьвядома ўгрэтая. Множацца ў фэйсбуку папулярныя старонкі з такімі імёнамі, як «Zabytki kultury polskiej na Białorusi, Litwie i Łotwie», «Świat Kresów», а ў шыкоўным фотаальбоме Кшыштафа Гэйкэ «Polesie» (Познань, 2009) зь нейкім нават гонарам распавядаецца ў прадмове, як стары палешук-каталік спаліў выданьне Бібліі на беларускай мове, «уважаючы, што гэта ёсьць доказам дзейнасьці шатана».
Яшчэ адна адзнака: некаторыя аўтары рэпартажаў сьвядома ідуць на камэрцыйную выдавецкую рызыку, заглыбляючыся не ў сырыйскія і лібійскія пустэльні, густа акропленыя крывёю, а ў малапрыкметныя і малавядомыя завугольлі зямной кулі, вышукваючы натхненьня ў сабе і чытачах. Нарэшце, Палесьсе для польскіх рэпартажнікаў зьяўляецца ў нечым сакральнай зямлёй яшчэ й дзякуючы вышэйзгаданаму Капусьцінскаму. Існуе легенда, што ў апошнія свае гады ён зьбіраўся напісаць кнігу пра Пінск, рыхтаваў матэрыялы, але — не пасьпеў. Такім чынам, кніга «Насыпаць горы» Малгажаты Шэйнэрт канцэнтруецца на Палесьсі зь вельмі розных прычын: вузлы ўласнага досьведу (а ў рэпартэркі з паўвекавым стажам, сузаснавальніцы «Газэты Выборчай» яго больш чым дастаткова), вымогі і памяць жанру, даніна павагі Капусьцінскаму, крэсовая тэма і, нарэшце, самая Беларусь, якая палякам (каб жа толькі ім...) адкрываецца збольшага праз чарговыя ўчынкі й словы Лукашэнкі, а паўсядзённасьць яе застаецца цалкам невядомай.
Трапляючы ў беларускі кантэкст, кніга Шэйнэрт як быццам мусіць уваходзіць у дыялёг зь беларускім краёвым нон-фікшн, але на тле доктарскіх дысэртацый пра Турава-Пінскае княства і падарункавых фотаальбомаў 40×20 см яна выглядае сапраўднай белай варонай. Што ж да малатыражных краязнаўчых артыкульных салянак з трохслоўнымі назвамі, кшталту «Сьвятло нястрымнага духу» альбо «Берагі парогу роднага», то кніга Шэйнэрт няшмат зь імі мае агульнага. Хоць фармальна — калі зірне беларускі чытач у зьмест і хвіліну пагартае гэты тамок — амаль тое самае краязнаўства, як быццам. Звонку гледзячы, па першым набліжэньні, «Насыпаць горы» ёсьць зборнікам эсэяў, прысьвечаных тым або іншым «палескім прывідам», даволі вядомым і недзе нават міталягізаваным: Скірмунтам, Напалеону Орду, Хаіму Вэйцману, Казіміру Сьвёнтку, Луізе Бойд, Станіславу Аўгусту Панятоўскаму і Матэвушу Бутрымовічу, давыд-гарадоцкім Радзівілам і інш. Аднак нарысы выснаваныя абсалютна зь іншай традыцыі. Як, зрэшты, і ўся кніга, сплеценая ў адзін сувой безьліччу ўнутраных спасылак паміж разьдзеламі, шэрагам амаль што інтэрнэт-лінкаў, адно што вылучаюцца яны толькі ў голасе моўцы і ў голасе чытача.
Таксама й форма нарысаў, прысьвечаных пэўнаму «сюжэту» зьяўляецца хутчэй рэвэрансам у бок «памяці жанру»; насамрэч жа, кожны тэкст напісаны і ўрэгуляваны суплётам невялікіх празаічных мініяцюраў, цалкам завершаных — да таго, што прыгадваліся над старонкамі Малгажаты Шэйнэрт «Сярэбраны яздок» Сакрата Яновіча і «Жменя сонечных промняў» Янкі Брыля. І ўся кніга, нягледзячы на тэматычны і загалоўны падзел, ёсьць хутчэй эсэістычным дзёньнікам самое аўтаркі, чымся краязнаўчым даведнікам па Палесьсі. Таму й няма там адпаведнага патасу гісторыка, але — роздум над дэталямі, вычытанымі ў кнігах, над пачутым у размовах з палешукамі 2010-х.
Слова «дэталь» тут далёка не выпадковае. Мабыць, найбольшае эстэтычнае задавальненьне прынесьлі мне старонкі, дзе Шэйнэрт апісвае — зусім ня важна што. Гэта можа быць рухавік на сядзібе шляхціца альбо пэйзаж ці інтэр’ер, фабрыка пінскай фанэры альбо хатка кардынала Сьвёнтка, твар выпадковага суразмоўцы. Ствараецца безумоўны эфэкт прысутнасьці — тым больш дзіўны, што самая аўтарка толькі перабірае пажоўклыя фотаздымкі альбо чытае старую кнігу. Але, відаць, глядзіць яна крыху даўжэй за астатніх, чыё вока даўно замылілася; узіраецца ў дэталі, сьвідруе іх лінзамі мікраскопаў, часам даходзячы аж да нейкіх нана-часьціцаў, назваць і вэрбалізаваць якія можна толькі ў маўчаньні.
Вонкавая абалонка — паездка самой аўтаркі па Палесьсі сьледам за сваімі героямі, апісанымі ў кнігах і мэмуарах. Як правіла, «zabytki» тут амаль не праглядаюцца: нават з часоў міжваеннай ІІ Рэчы Паспалітай засталося зусім няшмат. Зрэшты, Шэйнэрт, у адрозьненьне ад таго самага Кшыштафа Гэйкэ, шукае на Палесьсі ня Польшчу, а нешта іншае: як з дрыгвы насыпаецца гара. Ёсьць людзі, якія захоўваюць памяць, легенды пра былыя часы, у якіх на сьцяне вісіць старое фота альбо й сам краявід, няхай абсалютна зьменены з даўніх часоў, які стаецца часткай аповеду.
Размова тут, дарэчы, ня толькі й ня столькі пра Палесьсе, як зноў жа — пра невядомую палякам сучасную Беларусь, і асабліва — пра яе правінцыю. Пра людзей, якія выжылі й выжываюць у архаічных абставінах натуральнай гаспадаркі (ці: русыфікацыі; адсутнасьці свабоды, надзеі etc.). «Для каго вы перакладалі Новы Запавет на гаворку сваёй вёскі?» — пытаецца Шэйнэрт у Фёдара Клімчука. «Ня ведаю», — адказвае той. Але ў гэтым адказе аўтарка знаходзіць сваю мэтафорыку: праз тую, забытую, сьмяротна хворую гаворку невялікай вёскі, праз той пераклад, задоўжаны ў часе 1980-х, 1990-х, 2000-х прамінае ўся гісторыя найноўшай Беларусі, як разьдзелы Тэстамэнту. Іншы разьдзел — распавядзе пра візуальны кантакт амэрыканкі Бойд з глухім Палесьсем. Ёсьць разьдзелы пра стасункі паноў і сялян, пра вайну і ўзнаўленьне для руйнаваньня, пра палякаў і палешукоў, пяцідзясятнікаў і каталікоў, габрэяў-фабрыкантаў і польскую арыстакратыю. Штораз мяняючы прызму, адным сказам пераносячыся з 1920-х у 2010-я і назад у ХІХ стагодзьдзе, Шэйнэрт стварае стэрэаскапічны малюнак: ейныя лябараторныя досьледы зь мікраскопам даюць усё большы плён.
Мне б хацелася цытаваць кнігу цэлымі кавалкамі, але ня думаю, што маю на гэта рымскае (і аўтарскае) права. Балазе, пераклад на беларускую мову, як кажуць, ужо зроблены пінчуком Паўлам Ляхновічам. Але ці пабачыць ён сьвет — невядома. Што можа быць больш нудным, чым кніжка нарысаў пра Палесьсе?
