Як адзначыў у праграме «Вольная студыя» Міхась Скобла, на кнігу Аляксея Шэіна «Сем камянёў» немагчыма знайсьці адмоўнага водгуку. Уважаючы, што аўтару дэбютнай кнігі крытыка мусіць быць карыснай, мне й захацелася напісаць пару слоў. Раман падаецца мне страшэнна важным і патрэбным. Кажу адразу, бо пасьля мне будзе цяжка да гэтага вярнуцца.
«Сем камянёў» — безумоўна, нядрэнны і, калі глядзець на продаж, пасьпяховы беларускі літаратурны праект. Аўтар адрозьніваецца ад астатніх беларускіх пісьменьнікаў тым, што ў яго ёсьць культурніцка-палітычныя пляцоўкі, дзе ён зьяўляецца безумоўным «opinion leader», і таму клапаціцца пра хоць якога, аднаго-адзінюткага чытача яму ня трэба (біяграфія Шэіна лёгка знаходзіцца ў пошуку, і я ня буду яе пераказваць). Падкантрольная аўдыторыя, можна сказаць, паўплывала на зьмест кнігі і нават на ейны сюжэт. І ўсё гэта магло б ператварыцца ледзь не ў агітку для маладых хадэкаў і іх сем’яў — фантастычную кніжку «пад фэнтэзі», дзе пацан і дзяўчына клеяць улёткі, выклікаюць людзей на плошчу і зрынаюць дыктатуру пры дапамозе анёлаў і эвангелістаў — каб у раман не пачала нахабна перціся літаратура.
Я б сказаў, што літаратура ў «Сямі камянях» пакуль адчувае сябе чужароднай. Яна толькі спрабуе адваяваць сабе прастору ў мэтанакіраванай тэлеалягічнасьці аўтара. Апошні цягам 400 старонак кідае свайго галоўнага героя з аднаго месца ў другое, дзе той, не пасьпяваючы нават агледзецца, пакорліва выконваючы волю стваральніка, вымушаны выпраўляцца ў новае падарожжа. Калі і ўзьнікае нейкая драбяза, штучка-дручка, хатка, пакойчык і г. д., то іхнае функцыянальнае значэньне абавязкова павінна быць абгрунтавана ў сюжэце. Кожная стрэльба мусіць стрэліць, а ня проста так правісаць на сьцяне.
Зразумела, квэставасьць закладзеная ў самым жанры. Тым ня менш, звычайная фэнтэзійная сытуацыя пошуку героямі артэфактаў у Шэіна спачатку заяўляецца ў выглядзе, уласна кажучы, сямі камянёў, але пазьней самы пошук страчвае характар квэставасьці, бо знайсьці ўжо трэба не камяні, а іх захавальнікаў. Пасьля й захавальнікі адыходзяць на другі плян, бо ў справу актыўна ўмешваюцца галоўны герой са спарынг-партнэрам і становяцца першай скрыпкай. Тое самае і зь іншымі фэнтэзійнымі канонамі. Магія? Яе тут практычна няма, калі не называць гэтым словам Ісусаў удзел у сюжэце. Міталягічныя істоты? Бадай, апрача гіганцкага балотнага чарвяка, іх тут таксама няма. Што ж гэта — фэнтэзі? Хутчэй, фантастычны раман з клясычным героем-«патрапленцам».
Па сутнасьці, «Сем камянёў» — ілюстрацыя таго, як можа пажартаваць з аўтара зманлівае ўяўленьне пра лёгкі жанр. Падаецца, на менскіх кніжных развалах ляжаць сотні расейскамоўных фэнтэзійных кніжак, на каленцы, фактычна, зробленых. На фэнтэзі працуюць цэлыя кнігавыдавецкія карпарацыі, з усімі спадарожнымі атрыбутамі, кшталту генэратараў ідэяў, апрацоўшчыкаў, «літаратурных мурынаў» і рэдактараў. З другога боку, ёсьць прыклады клясыкаў літаратуры, кшталту оксфардзкага прафэсара Толкіна ці акадэміка Брытанскай Акадэміі Клайва Льюіса.
Кожны больш-менш прыстойны пісьменьнік піша азіраючыся на тое, што ён любіць. Няхай нават будзе пляваць вам у твар і даводзіць адваротнае. У рамане «Сем камянёў» такога азіраньня на традыцыю я ня бачу. І рэч не ў якіхсьці там цытатах ці адсылках да твораў. Папросту самое падарожжа героя ў краіне Эфэрыі спрабуе хутчэй адпавядаць вымогам жанру «высокага фэнтэзі», чым нейкім узорам «высокай літаратуры». І дзякуючы гэтаму няўмольна набліжаецца да вышэйпамянёных кніжных развалаў з шаблённымі раманамі. Іншая штука, што ў беларускамоўнай літаратуры кожная маслітаўская ці мідлітаўская ніша зеўрае пустэчай і халодзіць скразьняком. Праз гэта кожны беларускамоўны праект у гэтай галіне асуджаны на ўвагу і пэўны посьпех.
Кніга як кніга. Шчыра кажучы, стала трохі крыўдна за Толкіна і Льюіса. Я адкрыў на кампутары шэраг укладачак з артыкуламі пра раман Шэіна (ужо й ня помню, колькі іх было), і паўсюль стракацяць спасылкі на гэтыя імёны. Імёны насамрэч магутныя, з найлепшых у сярэдзіне ХХ стагодзьдзя мэдыявістаў: калясальнай вучонасьці філёляг і адзін з найвыдатнейшых тэолягаў-асьветнікаў. Абодва прасякнутыя дарэшты сусьветнай культурай, што бачыцца з кожнай старонкі «Нарніі» і «Ўладара». Больш правільна было б акцэнтаваць увагу якраз на маслітаўскім характары «Сямі камянёў», дзе гэтай культурнай падшэўкі няма ці яна вельмі тонкая — тады і чытачы «Інклінгаў» з большым спачуваньнем маглі б паставіцца да хібаў раману і да таго, што брыво ў працэсе будзе падымацца вельмі часта.
А хібы, бясспрэчна, ёсьць: адзначаная вышэй заціснутасьць аповеду, калі аўтар зацыклены на задуме і не дазваляе сабе найменшага адхіленьня ад падзейнасьці; беднаватая журналісцкая мова; вельмі слаба, пасьпешліва прапісаныя характары і недэталізаваныя партрэты герояў, асабліва з другога шэрагу; учынкі герояў і сюжэт у другой палове кнігі рухае ўсюдыісны «раяль у кустах». І, безумоўна, лабавая хрысьціянская «атака сходу», чаго сабе не дазвалялі ні шчыры англіканец Льюіс, ні тым больш строгі каталік Толкін. Гэты лабавы ўдар па чытачу (асабліва напрыканцы), разжаваньне кожнага кроку і ўчынку спараджае моцны сум і старэчае хэканьне.
Але на Deus ex machina ёсьць і «дэман экс рабрына»: калі апавядальнік хоць трошку дае сабе вольніцу, узьнікаюць кароткія, але файныя візуальныя апісаньні прасторы; дзівосныя расьліны крыху запаўняюць адсутнасьць дзівосных істотаў; вельмі добра ўяўляюцца сутычкі і бітвы. Дый «псыхалягізм» у дзеяньнях галоўнага героя і дыктатара Вормара, хоць і сумбурна, але больш-менш лягічна выпісаны. Тым ня менш, гэтага «празаічнага мяса» кнізе яўна бракуе, яго пакуль што вельмі мала. Але самы факт наяўнасьці іскраў сьведчыць пра магчымасьць узгараньня полымя.
Я таму так падрабязна пішу пра сваю скруху, што ўсё разжавана, што не пакінута ніводнай таямніцы, што распаведзеная гісторыя (а яна ж так важная для літаратуры!) адступае перад «высокай ідэяй», бо мне б хацелася бачыць дзясяткі такіх раманаў на беларускай мове, бачыць нашых «Потэраў» і «Фрода» і, адпаведна, даўжэразныя чэргі перад кнігарнямі. Але, відавочна, пакуль нашая праектная літаратура яшчэ зеленаватая. Першая ластаўка ў выглядзе кнігі Шэіна хутчэй пацьвярджае, чым абвяргае гэта.
