Мікалай Крыжаноўскі: «Кожны дзень пры Лукашэнку прыносіць нашай краіне вялізарныя страты»

Мікалай Кірылавіч Крыжаноўскі — адзін з тых дэпутатаў, якія ўдзельнічалі ў распрацоўцы і прыняцьці Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі. Ён лічыць, што дзейнасьць Вярхоўнага Савету 12 скліканьня была без перабольшаньня вызначальнай, а дэпутаты незалежнасьці пакінулі невынішчальны сьлед у гісторыі Беларусі.

Мікалай Крыжаноўскі.1990 г.

Крыжаноўскі: «Некаторыя памылкова думаюць і нават сьцьвярджаюць, што незалежнасьць беларусам сама зь неба ўпала. Гэта няпраўда. Незалежнасьць проста так не даецца. Шмат было сіл у Вярхоўным Савеце таго скліканьня, за якімі стаялі яшчэ большыя сілы — і таго былога Савецкага Саюзу, і КПСС, і іншых структур, і КГБ, якія былі, канечне, катэгарычна супраць — яны не маглі дапусьціць незалежнасьці Рэспублікі Беларусь, як і незалежнасьці іншых рэспублік Савецкага Саюзу.

Незалежнасьць — наш самы галоўны здабытак. Як бы там ні было, але яна прынятая, яна засьведчаная, дзякуючы апазыцыі Вярхоўнага Савету 12 скліканьня».

У Вярхоўны Савет Мікалай Крыжаноўскі прыйшоў з пасады кіраўніка канструктарскага аддзелу заводу БелАЗ, маючы вялікі прафэсійны досьвед і шырокія практычныя веды ў галіне прамысловасьці. Ён сапраўды народны кандыдат — у дэпутаты яго вылучылі 17 працоўных цэхаў БелАЗу.

Начальнік канструктарскага бюро гідраўлікі БелАЗ Мікалай Крыжаноўскі вырашае вытворчае пытаньне з прадстаўніком цэху вытворчасьці кар’ерных аўтасамазвалаў

Крыжаноўскі: «Я працаваў начальнікам канструктарскага бюро на БелАЗе — знакаміты завод, вядомы ва ўсім Савецкім Саюзе. А ў апазыцыі зь першага дня. Зразумеў, што, як кажуць, адзін у полі ня воін. З гэтай намэнклятурай мне не было чаго разам рабіць, яны не за тыя каштоўнасьці выступалі. А я не разумеў і не паважаў слова „рэвалюцыя“. Я яго не любіў, мусіць, зь дзяцінства, таму што лічыў, і маці мяне так вучыла, што ёсьць слова „эвалюцыя“ — харошае такое, якое нармальнае дае разьвіцьцё, станоўчае.

А потым я ўсё сьвядомае жыцьцё займаўся стваральнай дзейнасьцю. Я прафэсійны канструктар і заўсёды шукаў тое рашэньне, якое дае магчымасьць зрабіць нешта станоўчае, добрае. Хай сабе для гідраўлікі, хай сабе для аўтамабіля, для канструкцыі. Яны не жывыя, гэтыя машыны, але ж гэта тое самае, што і для людзей».

У час працы на Беларускім аўтамабільным заводзе з калегамі-канструктарамі. На здымку ў цэнтры — Мікалай Крыжаноўскі. Рабочы момант. 1963 г.

Дзякуючы ведам і досьведу Мікалай Крыжаноўскі стаў сябрам Камісіі ВС па пытаньнях разьвіцьця прамысловасьці, энэргетыкі, транспарту, сувязі і інфарматыкі. Парлямэнцкую працу ведае знутры.

Крыжаноўскі: «Нават тады, калі яшчэ не было нашай незалежнасьці, калі мы, Рэспубліка Беларусь, была ў складзе СССР, мы былі членамі ААН, мелі сваю Канстытуцыю, свой сьцяг, свой герб, свой гімн — „Мы, беларусы, з братняю Русьсю“. Былі пэўныя магчымасьці разьвіваць гэтую незалежнасьць, і ўсе нармальныя людзі спадзяваліся, што рана ці позна яна ўсё ж такі ўсталюецца. А сёньня я, як чалавек, які прайшоў у парлямэнт, які займаўся палітыкай, які ўсё жыцьцё займаецца стваральнай дзейнасьцю, зараз навукай займаюся, — я добра ведаю, што сёньня Лукашэнка загубіў тыя парасткі, якія павінны было ўжо вырасьці ў магутныя дрэвы нашай незалежнасьці і пладамі якой ужо можна было б карыстацца. На жаль, сёньня мы настолькі адкінутыя — нават далей, чым у тыя 90-я гады».

На працоўным месцы. БелАЗ. 1989 г.

Мікалай Крыжаноўскі цьвяроза бачыць і ацэньвае зробленыя памылкі.

Крыжаноўскі: «Адзінае, што нам не ўдалося зрабіць, — я маю на ўвазе апазыцыю Вярхоўнага Савету і той Вярхоўны Савет цалкам, — што мы не змаглі пераканаць тую камуністычную большасьць, каб у Канстытуцыю было ўнесенае палажэньне пра Беларусь як парлямэнцкую рэспубліку. Зянон Пазьняк і ўся нашая апазыцыя добра ўсьведамлялі, якая небясьпека можа быць схаваная для Беларусі ў прэзыдэнцкай рэспубліцы, калі будзе так званы „моцны“ прэзыдэнт.

Мікалай Крыжаноўскі ў Вярхоўным Савеце (стаіць у шэрым гарнітуры).

Мы хацелі, каб была парлямэнцкая рэспубліка, змагаліся за гэта, нават распрацавалі свой варыянт Канстытуцыі. Я быў сярод іншых дэпутатаў апазыцыі і ў складзе Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савету, у групе, якой кіраваў Віктар Ганчар. На жаль, тая большасьць у ВС, якая спадзявалася зрабіць прэзыдэнтам Кебіча, яны пад яго рабілі гэтую Канстытуцыю. Дзякуючы таму, што ў іх большасьць была, яны змаглі праштурхнуць гэты варыянт прэзыдэнцкай рэспублікі. Гэта самая вялікая памылка ВС 12 скліканьня».

Сяргей Навумчык, дэпутат Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, удакладняе меркаваньне Мікалая Крыжаноўскага: «На вялікі жаль, на пэўным этапе Віктар Ганчар пачаў падтрымліваць увядзеньне прэзыдэнцтва. Гэта супадала з жаданьнем парлямэнцкай большасьці, якая падпарадкоўвалася Кебічу. У 1993 годзе яшчэ некалькім дэпутатам апазыцыі ўдалося ўвайсьці ў склад Канстытуцыйнай камісіі, але зьмяніць сытуацыю ўжо не ўдалося — нам папросту не хапіла галасоў».

Сяргей Навумчык, Уладзімер Арлоў, Лявон Дзейка, Рыгор Барадулін, Васіль Быкаў, Лявон Баршчэўскі, Мікола Крыжаноўскі. Зьезд Партыі БНФ, лета 1995 г.

Мікалай Крыжаноўскі быў удзельнікам галадоўкі дэпутатаў у красавіку 1995 году.

Крыжаноўскі: «У гэтай улады няма ніякіх інтарэсаў, толькі інстынкт самазахаваньня — ён ведае, што калі страціць уладу, то як мінімум у Гаагу павінен будзе паехаць. Яму там шмат пытаньняў зададуць: чаму ён увёў у парлямэнт войскі, чаму зьбіў дэпутатаў… А я быў сярод тых дэпутатаў, якіх зьбілі.

Чаму мы пайшлі на такую скрайнюю для парлямэнтарыяў меру? Што нас прымусіла пайсьці на гэта? Вы памятаеце, што ў 1995 годзе, у маі, Лукашэнка ініцыяваў рэфэрэндум, прычым па пытаньнях, якія нельга выносіць на рэфэрэндум. Моўнае пытаньне, напрыклад, пытаньне пра дзяржаўныя сымбалі, пытаньне, якое потым разьвілося ў дыктатуру —магчымасьць для прэзыдэнта распускаць парлямэнт у выпадку, калі парлямэнт парушае Канстытуцыю. А парлямэнт якраз стаіць на ахове Канстытуцыі, ён стварае Канстытуцыйны суд! Мы бачылі, што ўсё гэта накіравана супраць нашай дзяржаўнасьці. І мы пайшлі на такую меру. Раніцай выступіў Зянон Пазьняк, сказаў, што мы вычарпалі ўсе магчымасьці змаганьня і таму абвяшчаем галадоўку тут і зараз. Мы селі на прыступках у ВС каля трыбуны і праседзелі да канца паседжаньня. Ня ведаю, што падзейнічала на гэтую камуністычную большасьць у нашым Вярхоўным Савеце — ці захапленьне гэтым учынкам, ці спачуваньне нам, што мы так рызыкуем, ці яшчэ нешта. Але яны не падтрымалі ніводнага з прапанаваных Аляксандрам Лукашэнкам пунктаў па рэфэрэндуме. Завалілі яму ўвесь гэты рэфэрэндум.

Хутчэй за ўсё, «Масква» яму параіла, што «пакуль „яны“ будуць там сядзець, у цябе нічога не атрымаецца. Ты іх павінен адтуль выкінуць». Вось недзе ўвечары пачалося. Сэсія скончылася, дэпутаты разышліся. І прыходзяць спачатку і кажуць, што будынак замініраваны, вам трэба пакінуць памяшканьне. Мы адказалі, што вы за нас не хвалюйцеся — мы вам можам даць расьпіску, што добраахвотна тут застаемся, каб зьняць з вас адказнасьць. Яны прыслалі сапёраў, нешта шукалі, нічога не знайшлі… Тады пачалі ўжываць сілу і застрашваць. Прыйшла хеўра — так званая ахова прэзыдэнта: Каралёў, Цесавец. Пачалі казаць, што ў нерабочы час нельга тут знаходзіцца. Мы адмовіліся. Потым прыйшлі другі раз: пачалі з Барыса Гюнтэра — учапіліся за яго, за рукі пачалі выцягваць, але мы яго абаранілі. Мы ім тлумачылі, што мы дэпутаты ВС, мы асобы недатыкальныя і супраць нас нельга прымяняць сілу.

Галадоўка дэпутатаў апазыцыі ВС 12 скліканьня. Мікалай Крыжаноўскі сядзіць трэці зьлева

Недзе пасьля 12 гадзіны пачалі драмаць паціху на прыступках і раптам чуем крык Голубева Валянціна, які дзяжурыў, — «Уставайце! Тут войскі!». Тут жа запалілі сьвятло, мы ўбачылі, што поўны парлямэнт — усюды стаяць людзі ў форме. Далі нам 3 ці 5 хвілінаў пакінуць памяшканьне, інакш будзе штурм. Мы сказалі, што нікуды ня пойдзем, селі ў прэзыдыюме, счапіліся рукамі. Ім была дадзеная каманда, і яны кінуліся як гарэлыя, недзе па 3 чалавекі на кожнага безабароннага дэпутата. Нам потым сказалі, што гэта падразьдзяленьне КДБ «Альфа». Па ўсім было відаць, што гэта ня нашы людзі — лаянка такая расейская, з акцэнтам, мацерная. Адзін хапае за адну руку і заломвае, другі за другую, трэці ззаду — і павалаклі. Прычым рукі заломвалі так, што калі мы зьнялі пабоі, у мяне пухліна на лапатках была ў сантымэтра паўтара. Я ішоў, ледзь ня тварам чапляючы зямлю. А трэці ззаду біў па сьпіне. І нас правялі праз унутраны дворык ВС па прыступках, дзе стаялі нашыя міліцыянты. Я яшчэ пасьпеў сказаць: «Няўжо вам ня сорамна, вы ж бачыце, як расьпінаюць Беларусь, а вы толькі гледзіце». Там стаялі ўжо ўнізе «варанкі». Мяне закінулі ў «варанок», дзе падлога была жалезам абабітая, не было аніякіх сядзеньняў. Я толькі пасьпеў рукі наперад паставіць, каб галаву не разьбіць. Рукі трошкі пабіў, але галаву захаваў. І нас прывезьлі на вуліцу Казлова і каля Палаца мастацтваў выкінулі проста на вуліцу. Гэта было гадзіны тры ночы.

У нас была дамоўленасьць, што мы зьбіраемся адразу ў гатэлі «Кастрычніцкі». Адразу пайшлі ў пракуратуру і зрабілі заяву, нас накіравалі ў лечкамісію — засьведчыць пабоі. І з 19 чалавек у нас 10–12 мелі яўныя пашкоджаньні. Аляксандар Шут з Лагойску, доктар, на наступны дзень прыйшоў у ВС, зьняў кашулю і ўсім паказваў — у яго праз усю сьпіну такі пісяг фіялетавы быў. А камуністы ведаеце што сказалі — «мала далі».

Найбольш дасталося Зянону Пазьняку. Яму спрабавалі выціснуць вочы. Трэба аддаць належнае Ігару Гермянчуку, на жаль, ён ужо не жыве на гэтым сьвеце. Гэта быў ня толькі цудоўны журналіст — знакаміты рэдактар знакамітай «Свабоды». Гэта быў вялікі чалавек і вельмі сьмелы. Я нават і не падумаў зрываць зь іх маскі — я спрабаваў абараніцца, каб яны мяне не схапілі. Але яны імгненна закруцілі мяне, і я нічога не зрабіў. А Ігар Гермянчук, хоць быў хударлявы такі, з аднаго сарваў маску. Той адразу рукамі закрыўся і ўпаў на падлогу, бо там жа камэры здымаюць. Гэта ўчынак настолькі мужны, што я і сёньня схіляю галаву перад гэтым мужным чалавекам».

Валодаючы досьведам парлямэнцкай працы і ўнікальнай аналітычнай інфармацыяй, Мікалай Кірылавіч дае ўласную ацэнку таму, што адбываецца цяпер з краінай, якая стала незалежнай на ягоных вачах:

Крыжаноўскі: «Ён жа яшчэ далей у гэтую яму загнаў: разбурыў поўнасьцю эканоміку. Але гэта ўжо другаснае. Першаснае, што ён зрабіў, — разбурыў асновы нашай дзяржаўнасьці: ліквідаваў парлямэнт. Тое, што існуе пасьля Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, гэта нельга назваць парлямэнтам. Ён ані ня мае прыкмет парлямэнту, у іх няма заканадаўчай улады — нават у Канстытуцыю ўнесеная норма, што дэкрэт прэзыдэнта мае такую ж сілу, як закон.

Калі я быў дэпутатам ВС, я працаваў загадчыкам аддзелу інвэстыцый Кантрольнай палаты РБ. Гэта найвышэйшы орган дзяржаўнага фінансава-эканамічнага кантролю, які існуе ва ўсіх краінах сьвету. Ён кантралюе бюджэт і дзяржаўную маёмасьць. І ў ЗША, напрыклад, прэзыдэнт Абама, якому выдзеленыя сродкі на існаваньне ягонай адміністрацыі, за кожны цэнт дае справаздачу сваёй Рахунковай палаце. І ў нас так і было. І нашая кантрольная палата ўваходзіла ў міжнародныя структуры кантрольных органаў. Мы сустракаліся, ажыцьцяўлялі сумесныя праекты, напрыклад, кантроль выкарыстаньня сродкаў на ўтрыманьне Белавескай пушчы. А сёньня Вярхоўны Савет фактычна прымае бюджэт, але ня можа кантраляваць.

Падчас камандзіроўкі ў Бундэстаг. Мікалай Крыжаноўскі ў цэнтры, справа — мэр горада Шонаў, зьлева дэпутат Бундэстагу Герт Вайскірхен. Нямеччына. 1992.

Уявіце сабе, што на функцыянаваньне адміністрацыі прэзыдэнта ў бюджэце прадугледжаныя нейкія сродкі. Хай сёньня толькі паспрабуе хто-небудзь праверыць, як гэтыя сродкі выкарыстоўваюцца. Ніхто! І гэтыя дэпутаты нават заікнуцца ня могуць на гэтую тэму. Гэта бутафорыя — гэты парлямэнт.

Ён ліквідаваў незалежныя суды. Вы ведаеце, як вось цяпер судзяць людзей і што адбываецца. Калі б былі незалежныя суды, хіба б яны вось так судзілі людзей?! А гэта ж галіны ўлады — парлямэнт, суды.

Выканаўчая ўлада бяспраўная. Вось гэтыя ўсе прэм’еры, якіх ён прызначае, — проста закладнікі. Нават калі б яны і хацелі нешта зрабіць, яны пастаўленыя ў вельмі абмежаваныя рамкі, за якія ня могуць і кроку зрабіць. А пэўны час прыходзіць, ён іх пачынае крытыкаваць спачатку, потым абурацца, потым казаць, што «вы ўсё развалілі» — і мяняе. Так будзе і з гэтым прэм’ерам.

Зрабіў бяспраўным урад — орган выканаўчай улады. Паралельна стварыў свой нібыта ўрад на чале з Макеем — адміністрацыю прэзыдэнта, — які поўнасьцю ня тое што дублюе, а падмяняе і нават дае парады — і не парады, а загады гэтаму ўраду, як трэба функцыянаваць эканоміцы. Таму пэрспэктыў у нашай краіны пры сёньняшняй уладзе, на жаль, абсалютна няма ніякіх. Кожны дзень знаходжаньня пры ўладзе Лукашэнкі прыносіць нашай краіне вялізарныя страты. Мы ўсё губляем.

На вялікі жаль, ня ўсе людзі сёньня гэта разумеюць. Хоць ужо ўсё больш разумеюць, але яшчэ не дасьпелі да таго, каб, як у 1991 годзе, выйшлі на плошчу 100 тысяч чалавек і запатрабавалі ня толькі эканамічных, але і палітычных зьменаў.

У такіх умовах выбары ў Беларусі немагчымыя, таму трэба толькі байкот. Мы і гэты раз спадзяваліся, што нам нарэшце ўдасца байкот арганізаваць. Але вы паглядзіце, што зрабілі 9 так званых кандыдатаў у прэзыдэнты. Гэта такі калектыўны спарынг-партнэр Лукашэнкі. Яны загубілі ўсё поўнасьцю і пацярпелі самі, таму што гуляць у такія гульні з гэтым рэжымам вельмі небясьпечна. Яны дагуляліся. Ня ведаю, чым гэта ўсё скончыцца, але хутчэй за ўсё, як і раней, будзе гандаль. Ён наствараў палітвязьняў, пасьля будзе іх па адным выпускаць, і за гэта будуць нешта яму даваць.

Але ў іх таксама быў шанец. Я як чалавек, як хрысьціянін ім спачуваю, але яны гэта заслужылі, яны да гэтага імкнуліся. На што яны спадзяваліся? Яны ўсе добра разумелі, на што ішлі. І калі Някляеў зрабіў прапанову ўсім зьняцца, у якую ён ужо і сам ня надта верыў, яны б яго пакінулі аднаго. Ён быў бы адзін як перст. І хто б тады пайшоў на гэтыя выбары? Я быў назіральнікам па месцы жыхарства. Бачыў, як людзі вельмі шчыра паверылі гэтым так званым спарынг-партнэрам. Назіраў, як яны падыходзілі да стэнда з кандыдатамі і абмяркоўвалі, за каго ж мы будзем галасаваць. Яны прыйшлі на выбары, не разумеючы, што выбару няма.

Калі б яны за 10 дзён зьнялі свае кандыдатуры, ніхто б зараз не сядзеў у турме, і ўжо былі б новыя выбары прызначаныя, таму што тыя б не адбыліся, народ бы не пайшоў на выбары. І хай бы яны там зь Ярмошынай фальсыфікавалі ўсё што хочаш. Гэта бяда, калі не трагедыя. У сёньняшніх умовах быў вельмі добры шанец зрынуць уладу, якая нішчыць нацыянальныя інтарэсы. Але яе выратавалі вось гэтыя 9 кандыдатаў, за што і пацярпелі».

Крыжаноўскі ганарыцца дочкамі і ўнукамі, а яны ганарацца ім. Праўда, у сёньняшніх умовах падставы для гонару адмысловыя:

Разам зь вернікамі грэка-каталіцкай царквы. У другім шэрагу ў цэнтры — Мікалай Крыжаноўскі, справа ад яго — жонка Вера, другая зьлева ад яго — малодшая дачка Вольга, скрайняя ў левым шэрагу — старэйшая дачка Ірына. Унізе — унучка Вольга

Крыжаноўскі: «У мяне дзьве дачкі — абедзьве настаўніцы. Хто такія настаўніцы, вы ведаеце добра. Большасьць зь іх у гэтых самых камісіях выбарчых. Яны, настаўнікі, мне здаецца, вялікую шкоду прыносяць нашай краіне — гэта я агулам так кажу. Яны вельмі залежныя людзі.

Дочкі мае, дзякуй богу, ня ўдзельнічаюць у гэтых камісіях. Стараюцца ведаць, чые яны дочкі. Нармальна, адэкватна ставяцца да таго, што адбываецца. Дзякуй Богу, мяне добра разумеюць і жонка, і дзеці».

Асаблівы гонар Мікалая Кірылавіча — унучка Вольга.

Вольга Крыжаноўская

Крыжаноўскі: «Цудоўная дзяўчынка такая, вельмі мову любіць, літаратуру, вершы піша беларускія харошыя, але нідзе не друкуецца — саромеецца».

Вольга Крыжаноўская: «Увогуле, калі казаць пра мае ўзаемаадносіны зь дзедам: я вось добра валодаю беларускай мовай і магу сказаць, што гэта перш за ўсё ягоны ўплыў».

Вольга — філёляг, у размове яна часта праводзіць паралелі паміж жыцьцём і літаратурай. Кажа, што творчасьць Васіля Быкава найлепш вызначае беларусаў, таму што Быкаў пісаў пра людзей у экстрэмальных умовах.

Мікалай Крыжаноўскі з унукам Алесем. 1988 г.

Радыё Свабода: «Вольга, а вашаму дзеду даводзілася трапляць у экстрэмальныя ўмовы?».

Вольга Крыжаноўская: «Даводзілася ня раз. Я памятаю, калі я была ў першым клясе, была малая зусім і не разумела, у чым там справа. А справа была ў тым, што да нас прыходзілі міліцыянты, прыяжджаў так званы „чорны варанок“, дзеда забіралі, пасьля ён вяртаўся, канечне, а было і такое, што ён хаваўся».

Вольга скончыла Коласаўскі ліцэй. Паступала, яшчэ калі гэтая ўстанова была афіцыйнай. Давучвацца давялося на найманых кватэрах, а іспыты здаваць экстэрнам. Мікалай Крыжаноўскі лічыць, што гэта загартавала ўнучку.

Вольга Крыжаноўская: «Я, вядома, вучылася ў беларускай школе, а пасьля пайшлі ў ліцэй перш за ўсё таму, што мне параіў дзед. Я б не сказала, што ў нас былі такія экстрэмальныя ўмовы — наадварот: у нас была магчымасьць езьдзіць за мяжу. Нас прымалі і ў Літве, і ў Польшчы — мы там вучыліся. Было вельмі многа ўражаньняў, вельмі многа цікавых сустрэч.

Калі я прыйшла ва ўнівэрсытэт, я адчула пасьля ліцэю вельмі моцную базу. Мне запасу ведаў хапіла яшчэ гады на тры, і я адчувала сябе вельмі свабодна. Я і цяпер добра вучуся.

Была магчымасьць зьехаць у Польшчу пасьля ліцэю. У нас многія паехалі, а многія засталіся. І вось я якраз сярод тых, хто застаўся. Ну, проста я так падумала: а калі ўсе зьедуць, то хто тут застанецца? Гэта па-першае, а па-другое, я падумала, што ўсё ж такі ў сваёй краіне неяк спакайней — сябры побач, бацькі побач.

Наколькі я ведаю, тыя, хто цяпер у Польшчы, давучваюцца і хочуць вяртацца. Я не шкадую, я ня думаю, што мне б там было лепей. Я б таксама вярнулася назад. Але ўжо атрымаўшы адукацыю за мяжой, я б тут нікому не была патрэбная. Цяпер у мяне ўсё нармальна».

Цяпер Мікалай Кірылавіч працуе ў адным з аналітычных цэнтраў Акадэміі навук, вядзе актыўную дасьледчыцкую і палітычную дзейнасьць. Поглядаў сваіх не хавае. Сям’я яго заўжды падтрымлівала і заставалася на ягоным баку.

Міжнародная канфэрэнцыя па ахове азонавага слою. Беларуская дэлегацыя — пад бел-чырвона-белым сьцягам. Азэрбайджан, Баку. 2000 г.

Крыжаноўскі: «Я і сёньня лічу, што адмовіцца ад нацыянальнага — ад нацыянальнай ідэі, ад нацыянальных каштоўнасьцяў — гэта тое ж самае, што адмовіцца і ад сям’і. Сям’я — гэта ж галоўнае. Потым ужо ідзе дзяржава, а ўсё зь сям’і пачынаецца. Жонка, вядома, перажывала шмат, асабліва калі ўдзельнічалі ў галадоўцы і нас зьбілі».

Вольга Крыжаноўская — фактычна аднагодка беларускай незалежнасьці. Аднак яе погляд на цяперашні стан краіны такі ж роспачны, як і ў дзеда Мікалая.

Вольга Крыжаноўская: «Якое можа быць адчуваньне незалежнай краіны, калі ўчора разагналі мітынг і ўжо сёньня судзілі вось гэтых людзей? Можа, трэба быць больш аптымістычнай, але я, шчыра кажучы, ня бачу будучыні ў нашай краіны зь цяперашнім кіраўніцтвам, ня бачу будучыні Беларусі як свабоднай, незалежнай краіны».

Але сёньня можна толькі ўявіць, якую б краіну мы мелі.

Мікалай Крыжаноўскі: «Калі б тады ўсё павярнулася інакш. Калі б тады быў абраны прэзыдэнтам Зянон Пазьняк, ён не чапляўся б за ўладу. Ён бы ў хуткім часе зрабіў Беларусь парлямэнцкай рэспублікай, ведаючы, што ў гэтым аснова нашай стваральнай дзейнасьці, дэмакратыі, гарант захоўваньня нашай незалежнасьці, нашай культуры, нашай спадчыны, нашых традыцый, нашай мовы. Ён бы дзеля гэтага працаваў. І сёньня мы б з вамі жылі, ведаючы наш народ, ведаючы высокі патэнцыял стваральнай дзейнасьці нашых людзей, здольнасьць да працы. Мы б сёньня жылі ў зусім іншай краіне — значна больш багатай, стабільнай, адкрытай для Эўропы, для ўсяго сьвету».

Вольга Крыжаноўская прадставіла для нашай праграмы адзін са сваіх вершаў: